Тываның чурттакчы чонунга кол одаар чүүл хөмүр-даш өртээн чиигедир дээш, республиканың удуртулгазы чүү хире күжениишкинни үндүргени бүгүдеге билдингир. Бо айтырыгны шиитпирлээринге Тываның Баштыңы Владислав Ховалыгның бодунуң амы-хууда киржилгезин онзалап демдеглеп каары база артык эвес. Ооң бир херечизи – Кызыл хоорайда одаар чүүл складтарының чамдыызынга ол боду чедип, хөмүр-дашты ында чүү хире курлавырлаанын, чонга кандыг өртекке садып турарын хынааны. Мындыг янзылыг хемчеглерниң түңнелинде чурттакчы чонга садар хөмүр-даш өртээ-даа турумчаан, ооң складтарда курлавыры-даа көвүдээн деп болур.
Чурттакчы чонга садар хөмүр-даштың өртээнге хамаарыштыр чедир билбээн азы өжегерээн бижээн чүүлдер чамдык кижилерде бары социал четкилерден илдең. Складтарда садып турар хөмүр-даштың өртээ 1 тоннада 2220,10 рубль акшадан хөй-дүр деп бижимелдер соцчеткилерде бар. Ол 2220,10 рубль дээрге Тыва даг-руда компаниязындан садып алган 1 тонна хөмүр-даштың өртээ деп “хаайывыска кертип алзывысса” чогуур. Кызыл хоорайда болгаш кожууннарда одаар чүүл складтарынга хөмүр-дашты сөөртүп чедиреринге үндүрген транспорт чарыгдалдарын болгаш өске-даа шүүделдерни санаарга, хөмүр-даш өртээ аартай бээр болбайн канчаар. Бир эвес Кызыл хоорайда одаар чүүл складтарында өртектерни алыр болза, 1 тонна хөмүр-даштың өртээ 2507 рубль кылдыр доктааттынган. Кожууннарда одаар чүүл складтарынга сөөртүп чедиргени дээш, хөмүр-даштың өртээ оон-даа улгадыры чугаажок. Республиканың кожууннарының аразындан Мөңгүн-Тайганың чурттакчы чонунга хөмүр-даш өртээ эң аар болбайн канчаар. Чүге дээрге бо ырак-узак кожуунга одаар чүүлдү сөөртүп чедиреринге кывар-чаар чүүлдер, чолаачыларның ажыл төлевири дээш чарыгдалдар хөй болгай. Ынчангаш ол чарыгдалдарны дуглаар, мөңгүн-тайгажыларга хөмүр-даш өртээн эвээжедиринге салдарлыг боор субсидияларны үндүрүп болурунуң аргаларын өөренип көөр даалгаларлыг айтыышкынны эрге-чагырганың чогуур органнарынга Тываның Баштыңы Владислав Ховалыг берген.
Эң ылаңгыя кожууннарда одаар чүүл складтарынга хөмүр-дашты баш удур курлавырлаарынга, ону садып деңзилээринге херек дериг-херекселин тургузарынга, одаар чүүлдү хереглекчилерге дүрген чедирер транспортту белеткеп алырынга, чагыгларны дарый күүседиринге белен эвес болур болза, олар хууда сайгарлыр кижилерге “уттуруп ап” болурунүң “айыылы” бар. Хөмүр-дашты аар өртек-биле садып ап шыдаар бай-шыдалдыг кижилер одаар чүүл складтары-биле шүүдеп турбас дээш, “хууда сайгарлыкчылардан” хөмүр-дашты садып ап турарын амыдырал көргүскен болгай.
Хөмүр-дашты Кызыл хоорайда болгаш кожууннарда одаар чүүл складтарынга чедиреринде нарын болгаш билдинмес чүве чок. Ооң схемазы совет үеден бээр тодаргай. Ол дээрге: хөмүр-дашты садып алырынга акшаны баш бурунгаар тывары – хөмүр-дашты садып алыры – одаар чүүл складтарынга сөөртүп чедирери – хереглекчиге садары. Одаар чүүлдүң совет үеде складтарының хагдынып турганының чылдагааны – оларның ажылдакчыларының ажылынга шүшпеңи, харын-даа мырыңай сонуургал чогу болган. Ынчангаш амгы үениң одаар чүүл складтарының ажылын үндезини-биле эде тургузарындан, ажылының чурумун шыңгыырадырындан аңгыда, оларның ажылдакчыларының орулга киирип, ажыы-биле чугаалаарга, ажык-кончаа үндүрүп алырынга сонуургалын оттурары база кол чүүл деп болур. Хөмүр-даш өртээн 1 тоннада 2220,10 рубль кылдыр доктааткан болганда, хөмүр-дашты сайгарып садарынга республика бюджединден субсидиялар ол орулганың (ажык-кончааның) үнер дөзү апаар-дыр. Бо бүгүнү республиканың удуртулгазы өттүр билип, хөмүр-даш өртээн эвээжедиринге салдарлыг болур субсидияларны үндүрүп болурунуң аргаларын дилеп турарының чылдагааны-даа ол.
Чурттакчы чонунга хөмүр-даш өртээн 2021 чылда доктааткан деңнелинге тудар дээш тус-тус черлерге улуг организастыг ажыл чорудары чугула. Ынчангаш хөмүр-дашты кожууннарда складтарже сөөртүр транспорт ээлери-биле Одаар чүүл болгаш энергетика яамызы дугуржулгаларны дүрген чарары, кожууннарда одаар чүүл складтары хөмүр-дашты чурттакчы чоннуң хереглелинге чедер кылдыр курлавырлап алыры, хереглекчилерге садарынга шыңгыы белеткенири негеттинип турар.
Тыва даг-руда компаниязы база хөмүр-дашты чурттакчы чоннуң хереглелинге четчир кылдыр Каа-Хем болгаш Чадаана хөмүр-даш уургайларынга казып белеткээр, ону дүрген чүдүрүп чорударын хандырар ужурлуг. Ынчангаш “Тыва даг-руда компаниязы” КХН-ге бедик бүдүрүкчүлүг техника аймаа-биле дузалаар дилегни ооң тургузукчузу «En+» компанияга Тываның Чазаа киирген.
Бир эвес планнаттынган ажылдарны шуптузун ылап-ла кылып күш четтигиптер болза, келир кыжын одаар чүүл-биле хандырылга кандыг-даа дүвүрээзин чок болуру чугаажок.
Эң ылаңгыя Мөңгүн-Тайга ышкаш ырак, орук-чирии берге, электри энергиязында үзүктелиишкиннер бар кожууннуң болгаш ооң сумуларының чурттакчы чонунуң одаар чүүл-биле хандырылгазы шыңгыы кичээнгейге турар ужурлуг. Оларның удуртукчуларының демниг организастыг ажылындан тус черниң чурттакчы чонун одаар чүүл-биле хандырары дыка хамааржыр. Чединмес амыдырал-чуртталгалыг болгаш хөй ажы-төлдүг өг-бүлелерден “Социал хөмүр-даш” деп төлевилелге киржир дугайында чагыгларны хүлээп алыры сөөлгү хуусаазы 2022 чылдың февраль айның 28-тиң хүнү. Ооң соонда документилерни ылавылап хынаары, шилилгени чорудары, Күш-ажыл болгаш социал политика, Одаар чүүл болгаш энергетика яамыларынга ол документилерни эрттирери дээн ышкаш ажыл уламчылаар.
Чаа 2022 чылда “Социал хөмүр-даш” төлевилелге чарыгдаар акша-төгериктиң хемчээли база элээн көвүдээн. Бир эвес эрткен чылын ооң хемчээли 24 миллион рубль турган болза, бо чылын 30 миллион рубль. Ооң кырынга немей 21 миллион рубль өртектиг хөмүр-дашты чүдүрүп бээрин “Тыва даг-руда компаниязы” кызыгаарлаан харыысалгалыг ниитилел-биле республиканың удуртулгазы дугуржуп ап шыдапкан.
Чижээлээрге, 2021 чылда “Социал хөмүр-даш” төлевилелге Мөңгүн-Тайга кожуундан ниитизи-биле 99 өг-бүле киришкен. Социал хөмүр-дашты Мөңгүн-Тайгаже сөөртүр ажыл эрткен чылдың ноябрь ортан үезинде эгелээн. Чүгле бо кожуунга эвес, өске-даа кожууннарже одаар чүүл сөөртүлгези 2022 чылда ол хире орайтавас ужурлуг. Чүге дээрге бо ажылга белеткел республика деңнелинде эрте эгелээн болгаш, чөптүг эвес чылдагааннар уржуунда кандыг-даа саадаашкыннар турбазын Тываның Баштыңы Владислав Ховалыг негеп турар.
Шаңгыр-оол МОҢГУШ.
