1943 чылдың сентябрь 1-де Тыва эки турачы аъттыг шериг эскадронун фронтуже үдээн. Муром биле Ковров хоорайларга шериг өөредилгезин эрттирген соонда, 6 дугаар кавалерия корпузунуң 81-ги гвардейжи дивизиязының 31 дугаар кавалерия полугунуң составынга 4-кү аъттыг шериг эскадронун үндезилеп тургускан, олче селемелиг 4 взвод, пулеметчуларның болгаш танкыга удур боо-биле чепсегленген дайынчыларның бир-бир взводтары катчып кирген. Ооң-биле чергелештир, 10 кижиден тургустунган санинструкторлар салбырын тургускан. Патриотчу, эрес-дидим кыстар эр кижилерден дудак чок, аткылажыышкын, частыышкыннар адаа-биле боттарының күжүн харамнанмайн, чүс-чүс солдаттарның амы-тынын камгалаан.
Эрес-дидим кыстарның командири лейтенант Хүргүлек Тюлюш, а ооң дузалакчызы сержант Севиль Ооржак турган.
Тыва эки турачылар дугайында документ барымдааларны РФ-тиң Камгалал яамызының Төп архивинде кадагалаан. Эки турачы эскадроннуң тулчуушкуннарының дугайында хөй эвес сөстер болгаш домактар оларның маадырлыг чоруунуң дугайында херечилеп турар. «Дайзынның дүшкүүрлүг аткылажыышкынының адаанга тургаш, санитаркалар балыгланган солдаттарга баштайгы эмчи дузазын чедирип, тулчуушкун шөлүнден оларны үндүр сөөртүп турган. Санитарка Сна (Сынаа – авторнуң эдилгези) боду балыглаткан хирезинде, санкезекче баарындан ойталааш, бодунуң хүлээлгелерин улаштыр күүседип турган. Санитарка Амаа бодунуң ланчыызындан 3 немецти чиге боолап, чок кылган» — деп «Ровно дээш тулчуушкун» деп сөзүглелде бижээн.
1924 чылда төрүттүнген гвардияның кызыл шеригжизи Чүлдүм уруу Байлак Ооржактың шаңнал бижиинде: «Ровнонуң демир-орук станциязын хостаарынга дорт киржилгези дээш, «Ада-чурттуң дайыны» орденниң 1-ги чергези-биле шаңнаар. Тулчуушкуннуң дүшкүүрлүг үезинде боду бурунгаарлап, дайынчыларны база бурунгаар сорук киирип, хей-аъдын көдүрүп, тулчуушкун шөлүнге аар балыгланган дайынчыларга эмчи дузазын чедирип турган. Бодунуң эскадронунуң аар балыглаткан 6 дайынчыларын күштүг миномет, артиллерия адыышкыннарының адаандан үндүрүп эккелген».
Ровно дээш тулчуушкунга эрес-маадырлыг киржип турган Терек-оол уруу Пичен Ховалыгның шаңнал бижиинде: «Часпас адыы-биле 7 немецти өлүр аткан. Бодунуң дайынчы кезээ-биле халдаашкыннарга тура дүшпейн киржип, дайзын-биле сегиржип алыышкыннарга бодун хайыралавайн, адып-боолап, боозу-биле соккулап, чаңгыс-даа базым аткаарлавайн, эш-өөрүн чайгылыш чок дидим тулчуушкунче сорук киирген» деп бижээн.
Сынаа Кыргыстың шаңнал бижиинде ооң маадырлыг чоруунуң дугайында мынчаар бижээн: «Дайзынның ийи дакпыр удур халдаашкыннарының болгаш күштүг миномет адыышкыннарының үезинде чаңгыс-даа базым аткаарлавайн, эрес-дидим чоруун көргүскен. Ровнону хостаарының дугайында командылалдың болгаш тыва чоннуң даалгазын күүседири-биле, өлүм болгаш дайзынны көөр хөөн чок сеткили-биле халдаашкыннарга тура дүшпейн чоруп турган. Сынаа бо тулчуушкунга 5 офицер болгаш солдатты чок кылып, Ровно хоорайның демир-орук станциязын хостаарынга киришкен.
Модуруку уруу Амаа Монгуштуң шаңнал бижиинде: «30.01.44. – 10.02.44 чылдарда тулчуушкуннар үезинде дайынчыларның амы-тынын алыры-биле сагыш човангырын көргүскен. Аткылажыышкыннар үезинде балыгланган дайынчыларга болгаш офицерлерге баштайгы дузаны чедирип, тулчуушкун шөлүнден 35 кижини ок-чепсээ-биле кады үндүр сөөрткен».
Мындыг характеристиканы 31-ги полктуң командири Попов берген. Олар «Ада-чурт дайыны» орденниң 1-ги чергезинге төлептиг деп, 8-ки кавдивизияның командири Павлов бадыткаан.
«Эрес-дидим чорук дээш» медаль-биле Палчир-оол уруу Норжун Кыргыс, Мадай уруу Багбужап Монгуш болгаш Топуй уруу Часкал Сарыглар шаңнаткан.
1944 чылдың чайынында эрес-дидим кыстар тиилекчилер болуп, Тывазынче чанып келгеннер. Олар совет шериглер-биле украин черни немец-фашистиг эжелекчилерден хостап, Тиилелгениң хүнүн чоокшуладырынга үлүг-хуузун кииргеннер.
Оларның хөй кезии ТАР-ның бедик шаңналдарынга төлептиг болганнар.
1944 чылдың июнь 23-те ТАР-ның Биче Хурал Президиумунуң чарлыын езугаар Республика ордени-биле Бичен Ховалыг, Дарья Куулар, Севил Ооржак, Сынаа Кыргыс, ТАР-ның Күш-ажыл ордени-биле Амаа Монгуш, Багбуужап Монгуш, Байлак Ооржак, Норжун Кыргыс, Часкал Сарыглар, «Дайынчы шылгарал дээш» медалы-биле Поля Оюн шаңнаткан.
ТР-ниң Национал музейинде тыва эки турачылар дугайында архив материалдарын делгеп көргүскен «Тыва – ниити тиилелге» (Тува – все для общей победы) залдың дерилгези доозулган. Ол материалдарны эки турачыларның төрелдери болгаш салгалдары аңгы-аңгы үелерде музейге дужааган. Вера Байлактың шаңналдары-биле оларны шынзыткан документилери база бар, ол дээш ооң ажы-төлүнге улуу-биле өөрүп четтирдивис. Севил Ооржак – Надежда Матпаевна Давааның шаңналдары болгаш документилери база бар. Намзырай уруу Дарья Кууларның «Совет Украинаны фашистиг эжелекчилерден хостаанындан бээр 20 чылы» медалы болгаш Кызыл шеригжи дептери, 1975 чылда тыва чурукчу Сергей Ланзының чурааны Галина Тонмитовна Довааторнуң портредин чурукчунуң уруу музейге дужааган. Арткан эрес-дидим санинструктор кыстарның эдилеп чорааны тураскаалдыг эттери чок. Музейге бо дыка улуг четпес чүүл болур. Ол ышкаш чамдык эки турачыларның чоок кижилери оларның шаңналдарын өг-бүлениң хүндүткелдиг эди (семейная реликвия) кылдыр шыгжап чоруурун бодаарлар. Ол дээрге оларның эргези, ындыг-даа болза, документилерни хоолгалааш, музейге кадагалаары-биле эккеп дужаары күзенчиг.
ТР-ниң Национал музейиниң төөгү килдизиниң ажылдакчылары республиканың чурттакчыларын, эки турачыларның салгалдарын Ада-чурттуң Улуг дайынының маадырларының дугайында экспонаттарны чыырынга дузалажырын улуу-биле дилеп турар. Чаңгыс чер-чурттугларывыстың маадырлыг чоруун нептередири – бистиң ниити хүлээлгевис-тир.
Анна Дыртык-оол, төөгү эртемнериниң кандидады. #Шын
