ШААНДА ХЕМ-БЕЛДИРИН ДАА-ХАМБЫ ЭЭЛЕП ЧУРТТАП ЧОРААН

17 июня 2021

52

ТАР-ның 100 чылынга

Амгы Кызыл хоорайның турар чери – Хем-Белдири шагдан бээр тываларның дагылга, чүдүлге кылыр тускай чери турган деп чүвени араттар, эрги фото-чуруктар херечилеп турар.

Хем-Белдири – оюннар чурту. Ынчалза-даа эрткен чүс чылдың эгезинде Хем-Белдириниң девискээринге салчактарның Даа-Хамбызы чурттап чораан. Ол чайын-даа, кыжын-даа көшпес, чаңгыс черге – Хем-Белдиринге чурттап олурар лама болган. Даа-Хамбы кадай база ап чорбаан, чүге дизе шажын дүрүмнерин кончуг сагыыр, биче сеткилдиг кижи чораан.

Даа-Хамбының ажылын, аъш-чемин кылыр шавызы – хуурак чанынга аңгы өглүг чурттап турган. Оон өске улус Хем-Белдиринге 20-ги чүс чылдың эгезинге чедир чурттавайн турган деп болур. Чогум Хем-Белдиринден бичии куду – Булук деп черге, оон ыңай Каа-Хемни элээн өрү – Ондум ынчаар орус сайгарлыкчылар турумчуп, шыдалдыг чурттай берген турган.

Бо солун төөгүнү биске арттырган онзагай кижи – Д.Б. Данзын-оол. Ол Кызыл хоорайның эң баштайгы тыва чурттакчыларының, а ол ышкаш тыва музейниң баштайгы эргелекчилериниң бирээзи (Ермолаевтиң соонда), иштики херектер органының хоочуну чораан. Ооң 1964 чылда бижип турары-биле алырга, ол үеде Ээрбекке чурттап чораан 75 харлыг Тактал Оюн мурнунда Даа-Хамбыны таныыр чораан. Хамбының шын ады Чалзап деп ол чугаалаан. Араттар ону Дарган-Хамбы деп-даа турган.

«Бо Хем-Белдири – улуг хырынныг, хөй чүве чиир чер, ынчангаш 3 аңгы черге 9 оваа дагып, аргалаар ужурлуг чүве» – деп, Даа-Хамбы араттарга чугаалаар чораан. Ону база-ла Данзын-оолдуң сактыышкын кыдыраажындан номчуур бис. Ол бадыткалга хамнар-даа, ламалар-даа чөпшээрежип турган. Ынчангаш Хем-Белдиринге Даа-Хамбы доктаамал чурттап, чер ээзин «хомудатпайн» чорааны ол.

Хем-Белдириниң 9 оваалыг ыдыктыг 3 чери каяа-каяа турганыл? Улуг-Хемниң солагай талазынга, амгы үеде Совет Тываның 5 чылы аттыг стадион шөлүнге, бир даш Оваа – (суурга азы субурган), 3 ыяш чадыр Оваа турган. Дөгерези – чалама каасталгалыг. Данзын-оолдуң бижип турары-биле алырга, бир чадыр Оваага кижи хире улуг хола Бурган олурган. Ынчангаш ол девискээрниң «кыры-биле куш-даа ужуп эртип болбас» ыдыктыг чер деп чүдүкчү араттар санап чорааннар.

«Хемнер аразынга, амгы Ленин дагның кырынга, 3 Оваа турган (50-60 чылдарда Бии-Хем биле Каа-Хемниң каттышкан черинде дагны баштай «Ленин» деп адап турган). Хемниң оң талазында Дөге дааның кырынга 3 Оваа турган» – деп, Данзын-оол Даа-Хамбының чугаазын биске дамчыдып турар. Ынчап кээрге, Хем-Белдириниң улуг негелделиг «ээзин» шажынчы ёзулалдар дузазы-биле хары угда 3 черге «оожуктуруп» турган ышкажыл!

Бистиң өгбелеривистиң бо чаңчылын катап сагып эгелезе кандыг ирги? Ону амгы хамнар азы лама башкылар шиитпирлээр апаар. Бирээде, ол өгбелеривиске хүндүткел-дир, ийиде, шажынчы чараш ёзулал болур. Үште, Хем-Белдириниң ээзи бисче ээ көрнүп, «чымчаар» чадавас. Орустар мындыг таварылгада «лучше поздно, чем никогда» дижир. Шынап-даа болза, эрткен 100 ажыг чылдар иштинде Хем-Белдиринде та кайы хире багай чүүлдер «чыглы» берген чүве!

Хем-Белдирин, төрээн черин ээлеп чурттап чораан Даа-Хамбының салым-чолу оон ыңай кандыг болганыл? Ону база хоочуннар биске сактып арттырган.

Россия бодунуң хайгааралынга Тываны алыр ырак мурнунда-ла Хем-Белдирин долгандыр орус дылдыг чурттакчылар көстүп кээп, чамдык черлерни ээлеп, турумчуп чурттай бергеннер. Чогум Хем-Белдиринге өске сөөк улус чурттаарын Даа-Хамбы чөпшээревейн турган. Ынчалза-даа 1912 чылда татар сөөктүг А.И. Галимов Вейсус дээр эжи-биле хуу паромну Хем-Белдиринге тургузуп алган. Ол амгы үеде Совет Тываның 5 чылы аттыг стадион дужунга турган. Паромну Бии-Хем өрү тайга черге чурттап турган Минусинск чурттуг орустар тудуп, бадырып берген.

А.И. Галимов Даа-Хамбының өдээнден (амгы үеде парк кирер көвүрүг аксы) ырак эвес черге бажың тудуп алырын дилээн. Даа-Хамбы Хем-Белдиринден ыяш кезип болбас, ыдыктыг чер дээш чөпшээревээн. Ынчан Галимов Даа-Хамбының багай аңмаарын түр үеде дилеп алгаш, септээш, аңаа чурттай берген. Паром чанынга бажыңныг болурун ол күзеп чораан-дыр.

Галимов Даа-Хамбы-биле кожа чурттааш, ийи чыл болган. Кажан Галимов тыва араттарга үүрмек белек сунуп тургаш, бажың тудар ыяш кестирип алырга, Даа-Хамбы өршээлдиг болган. Өөрээн Галимов Даа-Хамбыга спирт берген. Даа-Хамбы ону ишкеш, өлген. Ол дугайында кырган А.И. Галимов Данзын-оолга 1964 чылда Арголик суурга чажыдын ажыдып чугаалаан.

Хем-Белдирин ээлеп чурттап чораан салчактың Даа-Хамбызы 1914 чылда ыт ишпес суг ишкеш, хенертен бурганнай берген. Удатпаанда Хем-Белдириниң девискээринге хол-хирээзи хостуг «ылап», сүге-балды даажы ында-мында үзүк-соксаал чокка «токкулаар» болу берген.

Хем-Белдиринге эң баштай хуу бажың тудуп алган 3 кижиниң бирээзи база-ла А.И. Галимов болган. Ол бажыңын Даа-Хамбының өө турган черден каш-ла базым черде – амгы Кочетов кудумчузунуң таптыг-ла бажынга, эрик кыдыынга, тудуп алган болган…