Шоол ховузу — сөөлгү кавайы

«Шынның» 95 чылдаанынга

1. Шала күскээр…

1936 чылдың чайы адакталып келген, ынчалзажок күс чоорту моорлап орарын Хөндергейниң чодур-чодур дыттары эскерер-даа хире эвес болган – биеэги ногаан шинии ол-ла хе­вээр. Ыраажы-Хемниң агымының төнмес-батпас ырызында база өскерлиишкин оштаан чүве чок, шаанда дег сырынналып ырлап бадып чыдар хевээр. Чүгле арга-эзим иштинде хат-салгынның коолаан даажы, даады-ла дымырадып кээр дээрниң чаъзының шарланнарның өкпең-кызыл бүрүлеринге ораашкан дамдылары черже аары кончуг төктүп бадып турган, харын олар-ла бир-ле билдинмес дүвүрелдиң болгаш сеткил өер ажаанзыралдың диргелип кел чыдарын медеглек­сээннер.

Ажыл-албандан эңгиин­нелген Семис-Маңнай Хөндер­гейниң Сарыг-Алаакта аалынга чааскаан от-көзүнге-ле ажаанзырап, демин-не тип алган тыва шимезиниң баштайгы дүжүдүн ажаап четтигипкен, оозун дыт доорзунуң хөлегезинде секпереди тургузуп алган, дараа­зында пашты тип, кара-сугдан суглап, аажок-ла чай чокталган турган. Ынчангаш даштын аъттыг кижи чортуп келгенин окта-ла эскербээн, демин-не, сук­сааш, элээн токкулады пактапкан күскү шимезиниң девии баштан кайын дек үнер боор ийик, угаан-медерели, бодалдары шыпыраңнавышаан хевээр.

Келген кижи Семис-Маң­найның таныыры, «Шын» солунга кады ажылдап чораан эжи Монгуш Лүндүп болган. Ол Чадаанага сургакчылап чорааш, Семис-Маңнайның, албан езузу-биле Маңнай-Байыр Кандан-оол оглу Ховалыгның – 1931-32 чылдарда «Шын» солуннуң эң баштайгы редакторунуң, ынчаарда солуннуң эреңгей эргелекчизиниң, аалын таварты Кызылче бадып бар чытканы ол.

Ийи кижиниң аразында чугаа орта-ла хөнүвээн, хөрлээлеп, өөскүүр хаамаанчок, пар дыттың өл ыяжы дег шыйылаар болган. Аалдың халаң эзирик ээзи аалчызынче халдап, чөңгээлеп шаг болган, а демгизи камгаланып, агартынарынга өйлешкен.

— Сен чүге мээң өөмде кирип келдиң, Лүндүп, мени нүгүлдеп, мегелеп тургаш, редакторумдан үндүрткениң уттуп алдың бе? Ам кээп, авыяастап, мээң өөм таварып чоруур магалыг-ла чылбыска-дыр сен! Доп-дораан моон үнүп чор! – дээш, билектерин сывырнып, медээжок чалчыттынып, күш-биле үндүр ойладыпкан. Монгуш Лүндүптүң чүге база кандыг херектиг чораа­ны-даа уттундурган...

Ол эзирик чугааның уржуу, аагы кайы хире аар болурун Семис-Маңнай ынчан кайыын билип турган деп.

2. "Моол чарааның" халавы

Тывага революстуг төре херээ доктаап турупканда, чаа тургузугга эртем-союлдуг, бижик-билиглиг кижилер тоң чугула херек апарган. Ындыг кижилерни ка­йыын дилеп, тыварыл? Чурттакчы чоннуң чүгле 1 хуузу үжүк-бижикти, ам артында эрги моол бижикти, чүгээр таныыр. Ынчангаш Тываның  араттың чазааның баштайгы удуртукчуларының, шору бедик албан-дужаал эдилеп чорааннарның хөй нуруузу хүрээ-хииттерниң өөредилге черлерин дооскан кижилер болганы таварылга эвес. Москвага КУТВ (Коммунистический университет трудящихся Востока) дооскаш, чаа Тываның баштайгы удуртукчуларының бажынга хан кудар шаажылакчыларның эрге-чагыргага кээринге чедир мыяда үе арткан.

Маңнай-Байыр Ховалыгның чижээн касканнаар чүве болза, база бир солун төөгү. 1887 чылдың апрель айның чаазында Чөөн-Хемчик кожууннуң Хөндергей сумузунуң девискээри Сарыг-Алаак­ка төрүттүнген, ада-иезинден Маңнай-Байыр деп ийи дакпыр төвүт атка чединген оглун арат Кандан-оол ашак бичии турда-ла баштай Чадаананың Алдыы хүрээзинге 2-3 чыл дургузунда өөреткен, улаштыр Үстүү хүрээге база ол-ла хире чылдар дургузунда өөредилгени эрткен. Оол шору өзүп, моол бижикти элээн кылын билир апарганда, Моолдуң найысылалы Улан-Батор хоорайга (1706 чылга чедир Өргөө (Урга), 1911 чылга чедир Их-хүрээ, 1924 чылга чедир Нийслэл хүрээ) 4 чыл сургуулдаткан. Оон ол моол дылды тас билир, бижикти кончуг эки бижиир, номчуур кижи кылдыр доозуп чедип келген.

 Маңнай-Байыр аныяанда-ла Семис-Маңнай деп шоланы, бижээ­чи дүжүмет дужаалды эдилеп чораан. Ооң авазы бай-шыырак кижиниң уруу, ызы­гууртаннарга хамаарылгалыг, а адазы Кандан-оол ашак ядыы аңгының төлээзи кижи. Ынчап кээрге, партийжи идеологияның угудуп турганы дег, «ядыылар», «феодалдар» деп чаңчылчаан, турнуккан билиишкинниң аразынга улуг-ла ылгал, карышкак турбаан ышкажыл. Азыранды төл безин чурт-даа баштай берип болур, хамык чүүл кижиниң бойдустан чаяаган мөзү-бүдүжүнден, салым-чаяанындан хамааржыр. Тыва күрүнениң үндезилекчизи, Даа кожууннуң Буурул нояны Хайдып Үгер-Дааның азыранды оглу Монгуш Буян-Бадыргының салым-чолу аңаа көскү херечилел ол.

Ооң Семис-Маңнай деп шолалатканы база ужурлуг.  Бо оожум-топтуг, хөй чүве чугаа­лаарынга тура чок, кылган үүле-ижинге ак сеткилдиг кижи, шынап-ла, семис, чолдак, ты­рың кара кижи чораан. Шаан­да хүрээ-хииттер боттарының сурагжаан мөгелерлиг чораан чүве-дир. Маңнай-Байыр ындыг мөгелерниң санынга ха­мааржыр, хүреш дээнде тынын садар кижи чораан дээр. Ооң чаңгыс оглу Бүрбү Ховалыг база тыва хүрешке шыырак мөге чораан, харын-даа ТАР-ның чемпиону Сталин Сарыг-оол-биле бе­зин ачыр-дачыр тутчуп чораан дижир. Бир катап ТАР-ның юбилейинге тураскааткан хүрешке демги-ле Сарыг-оолга таварышкаш, ээгизин сып алган, ооң соонда хүрешпестээн кижи дээр чүве.

"Моол чараа" дирткен моол үжүк-бижик дыка хөй кижилерни баштайында өрү көдүрүп, өндүржүдүп, бедик албан-дужаал­дарже үндүргеш, сөөлүнде оларны Шоол хову­зунуң бүү­релчиннеринге өлүмге чедирген. Ындыг үүлени Тываның чырык угаанныг, эртем-союлдуг оолдарының барык хөй кезии эдилээннер. "Моол чараага" — моол үжүк-бижикке оларның хамаарылгалыы, өөредилге үезинде Моолга эдержип, үнчүп-киржип чораан сургуулчу эш-өөрү-биле харылзаа кедизинде барып оларга удур кеземче херектерин оттурарынга чылдагаан болган.

«Шын» солун 1925 чылдың август 31-де бодунуң эгезин алган. Баштайгы ады «Эрге-шөлээлиг Таңды-Тыва», ооң соон­да бир ай болганда «Тываның шыны» азы «Араттың үнен» деп ат-биле эрги моол  бижикке 1930 чылда тыва бижик тывылгыже чедир үнүп турган. Национал үжүк-бижиктиң чогааттынганы-биле «Тываның шынын» 1931 чылдың бир айдан эгелеп, «Шын» кылдыр үндезини-биле эде адааш, тыва дылга тыва үжүк-бижик-биле үндүрүп эгелээн. Ол үеден эгелеп ооң эң баштайгы редакторунга Маңнай-Байыр Ховалыг томуйлаткаш, удуртуп турган. Ынчап кээрге, 1925 чылдың август 31-ден 1931 чылдың январьга чедир үе кезиндээнде, барык 6 чыл дургузунда, солунну эрги моол бижик билир дарга-бошкалар коллективтии-биле айда чаңгыс катап үндүрүп турган бооп кээр-дир. Олар кымнарыл дээрге, Тываның төөгүзүнүң янзы-бүрү чадаларында удуртукчулары чо­раан Сат Чүрмит-Дажы, Адыг-Түлүш Хемчик-оол (ол «Шынның» 3-кү редактору база чораан), Оюн Танчай (солуннуң редколлегия кежигүнү) база Маңнай-Байыр Ховалыг ышкаш эртем-билиглиг кижилер-дир. Оларның шуптузунуң сөөлгү оруу Шоол ховузунга доозулган, ооң элезинниг бүүрелчиннери оларның сөөлгү кавайы болган.

3. 19 шак 15 минута турда…

Демги Монгуш Лүндүп дээр­зи Чадаанаже албан-хаакчы сургакчылаашкындан  Кызылга келген дораан 1936 чылдың сентябрь 12-де ТАР-ның Үстүкү шүүгүзүнче Маңнай-Байыр Ховалыгны хоптап бижээн. Ооң дыңнадыынга үндезилээш, база ТАР Эрүү хоойлузунуң 10, 11,12 болгаш 13 чүүлдерин барымдаа болдургаш, Маңнай-Байырны Соян Моломдай деп эрге-хоойлу ажылдакчызы тудуп бажыңнаан. Бажыңнадырда ол 41 харлыг, бир кыстыг, бир оолдуг турган. Шак ынчаар Маңнай-Байыр Ховалыг контрреволюсчу хоралакчы шпион организацияның кежигүнүнге чыпшыр шамнаткаш, кара-бажыңдан ол олчаан үнмейн барган. Ооң херээн чорудуп турган ТАР ИХЯ-зының төлээзи Монгуш Тыртый-оол  буруудаттырып турар кижини  ужур эдерип, чүгле чаңгыс катап, 1938 чылдың ноябрь 14-те, байысааган болуп турар. Херечилер-даа киириштирип, кыйгыртпаан, чүгле 4 арынныг байысаалга протоколунуң иштики, даштыкы арыннарын долдургаш, 1938 чылдың декабрь 6-да буруудадыр док­таалды бижип дооскаш, ТАР-ның ИХЯ-зының ынчангы сайыды Николай Товарищтайга бадыладыры-биле чорудупкан.

 Кандыг кем-бурууну Маңнай-Байырга шамнааныл?  Ооң буруудаткан чүүлдери мындыг: 1. Моол биле Тываның революстуг нам-чазаан Японнуң дузаламчызы-биле чок кылып, узуткаар деп турган. 2. ССРЭ биле ТАР-ның харылзаазын үзер деп турган. 3. Чүрмит-Дажы болгаш Моолдуң Кенден-биле аразында харылзаа чагаазын үргүлчү бижип берип турган. Маңнай-Байыр Ховалыг бо үш чүүлдүң үстүнде ийи чүүлүнге шуут чөпшээрешпээн болгаш оларны буруу кылдыр хүлээп албаан. Үшкү буруудадыгга хамаарыштыр мынчаар тайылбыр­лаан: «Моол бижикти эки билир кижи боорумга, Чүрмит-Дажы Моолдуң Кенденге чагааларын бижидип ап турганы шын» деп протоколда өчүү ындыг болган.

Херечилер чок база буруудадыпкы дег шынзылгалар эвээш турзажок, ТАР ИХЯ-зының шүүп үзер коллегиязы Маңнай-Байыр Ховалыгны дээди хемчег-биле боолап ялалаар деп шииткен, ТАР-ның Биче Хуралының президиумунуң 1938 чылдың декабрь 12-де болуп эрткен хуралынга ук доктаалды күштүг кылдыр арттырган.

 Ук шииткелди Иштики херектер яамызының шаажылакчылары 1938 чылдың 12 айның 13-түң хүнүнде кежээкиниң 19 шак 15 минута турда күүсеткеннер. Күүселдениң актызын Мандараа, Седип, Седен, Парчың, Тыртый-оол тургускаш, ат салып бадыткаан­нар. Ол актыда күрүне прокурору Гесен Шоома ат салган.

 ***

1989 чылда «Тываның аныяк­тары» солуннуң харыысалгалыг секретарынга ажылдап тургаш, биске корреспондентилеп турган Валерий Ховалыг-биле кады үстүнде адааным үе кезин­дээнде ТАР-ның иштики херектер сайыды турган Оюн Оюнович Полаттың телефон дамчыштыр чалааны-биле, ооң «Детский мир» садыының чанында бажыңда квартиразынга ужурашкан бис. Үн бижидер херексел албас, демир-үжүк, саа­зын ажыглавас, чүгле дыңнаар деп ооң негелдези ындыг болган. Ындыг турбуже, бис Валераның дипломадының иштинге бичежек хемчээлдиг магнитофонну суп алгаш чораан бис (ынчан диктофоннар кончуг ховар турган).

 Полат даргавыс  чугаа кадында бичии болгаш-ла туалет маңнаар кижи болган, ол үени ажыглап, магнитофонну бижидилге чурумунче базыпкаш, дипломаттың аксын ырзайтып каан бис. Чугаа ийи шак хире үргүлчүлээн. Дыка хөй чүүлдерни чугаалап берген кижи чүве. Мээң сонуургап турган айтырыгларымның бирээзи – шаа­жылалды кымнар, кан­чаар база каяа күүседип турганы. Бооладып шииттирген кижилерни баш бурунгаар каскан оңгарже көрүндүр дискектендир олуртуп алгаш, чушкуузунче азы бажынче боолаар деп харыы­лаан кижи. Колдуунда Шоол ховузунга боолааш, хөөп турган. Декабрьның соок кежээзинде «Шын» солуннуң эң баштайгы редактору Маңнай-Байыр Кандан-оол оглу Ховалыгны, а дөрт чыл болганда, 1942 чылда, «контр» херээнге шамнаткан «Тываның аныяктары» солуннуң баштайгы редактору Монгуш Намзырайны база-ла Шоол ховузунга адып боо­лааш, хөмгени чадавас.

****

Ажык-чарлыг чорук үезинде 30-40 болгаш 50 чылдарда Тывага диңмиреп турган политиктиг репрессиялар дугайында солуннар, ылаңгыя «Тываның аныяктары», дыка хөй чырыдып келген. Аныяк­тар солунунуң редакциязында мээң өрээлим бир чамдыкта шуут-ла политклуб сагындырар. Аңаа кээп, сактыышкыннары-биле үлежип турган кижилерниң чүгле кезик-чамдыызын маңаа айтып, демдеглээйн. Назынының сөөлгү хүннеринге чедир Тываның күрүне архивинге ажылдап чо­раан Николай Лудужапович Күнчүң, С. Тока дарганың чолаачызы чораан Михаил Арапаевич Шур-оол, айыыл чок чорук комитединиң халажылгада полковниги Артем Сүрүнтеевич Борбак-оол меңээ, ынчаарда аныяк журналистке, дыка хөй архив материалдары-биле дузалажып чораанынга өөрүп чоруур мен. Бо даайларымдан ол ийи солуннуң дидим, шынчы редакторларын үелер эрткенде долузу-биле агартканын билип алган мен.

Бо кыска очерктиң маадыры Маңнай-Байыр Ховалыгга хамаарыштыр алыр чүве болза, ооң херээ-биле Тыва АССР-ниң Сайыттар Чөвүлелиниң чанында Күрүнениң айыыл чок чорук комитединиң оралакчы даргазы А. Борбак-оол биле Тыва АССР-ниң прокурору В. Дорун-оол  катап таныжып, истээш, Тыва АССР-ниң Дээди судунга 1963  чылдың март 14-те киирген бижиин езугаар, ук херекте хоойлу-дүрүмге удур чүү-даа кылбаанын барымдаа­лааш, Маңнай-Байырның херээн  Дээди судтуң доктаалын езугаар 1963 чылдың апрель 1-де агарткан. Шынчы, ак сеткилдиг, эш-өөрзүрек, төлептиг, нам кежигүнү кижиниң чырык ады шак ынчаар эгиттинген.  Ынчап келирге, бо чылдың апрель айның эгезинде Маңнай-Байыр Ховалыгның  төрүттүнгенинден бээр 133 харлаанын, ооң чырык нүүрүн, ат-алдарын агартканындан бээр 57 чылдаанын тыва журналис­тика апрель 1-де демдеглээр ышкажыл.

4. Түңнел сөс орнунга

Каш чыл болгаш «Шын» солун, а ооң-биле чергелештир Тываның бүгү парлалга адыры 100 чыл оюн демдеглээр. А ооң шала бетинде, бо чылын, солуннуң 95 харлаа­нын августа демдеглээр бис. Кончуг-ла кыс­ка, чижеглей алырга, чаңгыс-ла узун назылыг кижи назыны дурттуг үе, демги-ле 1938 чылда Тываның хорам төлдерин кадагааты чурттуң хорлакчы шивишкин-шпионнарынга чыпшыр көрүп турган Японияның узун назылыгларының назынындан безин эвээш үе.  Ынчалза-даа ол үе дургузунда  Енисейни куду хөй-ле суглар аккан, төөгүнүң хөй-ле арыннары ажыттынган…

 Тываның чурттакчы чонунга бөгүн «Шын» солун дээрге чүл? Бир талазында белен-даа, өске талазында берге-даа айтырыг.

«Шын» солунувустуң 70 чылынга тураскаадып үндүр­ген юбилейлиг дептерде ооң ынчаар­дагы редактору Вла­димир Чадамба номнуң киирилде сөзүнде мынчаар би­жээн: «Кандыг-даа нацио­нал солун бодунуң дыл, би­жиин­ге төрүттүнер болгай, а «Шын" солуннуң онзагай чүүл­дериниң бирээзи – баштай боду тургустунгаш, тыва бижиктиң төрүттүнүп сайзы­раарынга аажок улуг идиг бергени болур».

Биеэги шагның эрги көктеш­килерин ажып ора, кижиниң дораан-на эскерери солун чүүлдер бар. Чаа чогааткан тыва бижик-биле парлаттынып эгелээн солуннуң баштайгы чылдарда үнүп турган дугаарларын ном­чааш, чамдык онзагай чүүлдерни эскерип болур. Бирээде, ооң дылы кара чугаага чоок, ооң-биле барык дөмей. Ийиде, аңаа моол сөстер, ылаңгыя нии­тилел-политиктиг терминнер хөй ажыглаттынып турган. Ооң ындыг болуру чөп, чүге дээрге ол үениң ажылдакчылары, журналистер солунну тывалап үндүрүп эге­лээрде, чүнүң-даа мурнунда чоннуң аас чугаазынга даяныр, ооң бай­лаан ажыглаар ужурлуг турган. Оон башка солун калбак номчукчуга билдинмес апаар.

Национал тыва бижикти, ооң шын бижилгезин болгаш пунк­туациязын сайзырадырынга «Шын» солун онза ужур-дузалыг болган. Баштайгы тыва алфавит болгаш үжүк дүрүмү база бир-ле дугаарында аңаа парлаттынган. Латинчиткен тыва бижикти кириллицага үдезилээн бижикче шилчидериниң херээн­ге «Шын» солун канчаар-даа аажок улуг үлүг-хуузун киирген.

Ниитизи-биле алырга, «Шын» солун национал тыва бижик­ти, литературлуг дылды, ооң сөс курлавырларын, ылаңгыя терминологиязын, стилистика системазын, грамматиктиг тургузуун, а ол ышкаш тыва литератураны болгаш журналистиканы сайзырадырынга үнелеттинмес улуг рольду ойнаан.

Амгы үеде чамдык кижи­лерниң дыл-домаандан «Шынны» саазын хевиринден чоорту ужулгаш, электроннуг хевирже шилчиткеш, аргалыг болза ооң дылын бо үениинге таа­рыштыр бөдүүнчүдер дээн сөстерни дыңнап чор мен. Ындыг бөдүүнчүдүлге, кара чугаа­га чоок аян солуннуң тыва дылга парлаттынып эгелээни чылдарда турганын үстүнде демдеглээн мен. Латинчиткен тыва бижик-биле парлаттынган ол үениң чазак-чагыргазының үндүрүп турган доктаал-саавырларын суг­луг ка­раам-биле көрген, судалдыг холум-биле туткан кижи болгаш, медерелдии-биле бадыткап тур мен. Ол үениң чонунуң кара чугаазы амгы шагның бедиин­ден алырга, бир-ле тааланчыг аялга, тывызыы билдинмес тоол ышкаш дыңналыр.

Артур ХЕРТЕК, тыва журналистиканың хоочуну.#Шын