ŞЬn – тыва бижиктиң башкызы

(Төнчүзү. Эгези  № 78 (19417) "Шында")

Бо чылын республикага ийи онзагай болуушкун болган – тыва бижиктиң тургустунганындан бээр 90 чыл ою биле тыва дылдыг «Шын» солуннуң 95 чыл ою.

Чээрби век азияның көшкүн чонна­рының, ылаңгыя тываларның, амыдыралын бүрүнү-биле өскерткен. Чаңгыс өрген туруп көрбээн ээн черлерге, кода-суурлар туттунган дээш, салаа базып санаар болза, демдеглексээр чүүлдер-ле хөй. Ынчалза-даа тыва бижиктиг «Шын» солунну эгезинден тура, холу-биле тудуп кылып эгелээн бөдүүн кижилерниң ады-сывы уттундура-даа берзе, оларның ажыл-херээниң дугайында сактыышкыннарын бо чээрби бир вектиң номчукчулары номчуп билип алыр ужурлуг.  Оларны тыва дылдың ёзулуг эдилекчилери бижээн болганда, сөс-домаан ол-ла хевээр арттырдывыс.

КАЛБАК ДАШКА АДЫН ЧУРААН

«Шын» солуннуң эң баштайгы редокторларының бирээзи Д.Дам­дыңчап ирейниң төөгүп бергени мындыг.

– Тывага культура рево­лю­ция­зының төө­гүзүн сактып бодаары өөрүнчүг-дүр. Ооң бир чижээ кылдыр «Шын» солуннун баштай кан­чаар эгелээнивисти чугаа­лаайн. Тыва улус боттары солуннуг турары чугула деп шиитпир үнген. Ук солуннуң «Шын» деп эгезин (адын) чуруп би­жээнимни, солуннуң сөзүн (моол дылга) стол кыры дег калбак дашка кара беге-биле дедир кылдыр бижээш, саазынның чаңгыс талазынга парлап, бастырып ап турганывысты сактып тур мен. Үениң байдалы-биле баштайгы номеривисти шак-ла ынчаар үндүрүп ап турдувус. Ооң тиражы чүгле он ажыг кезек болгулаар. Ону көдээже-даа таратпас, республика төвүнүң моол бижик билир ажылдакчылары  номчуп каар турган.

1930 чылда латин дыл үндезилээн тыва бижиктиг апардывыс. Парлаар үжүктер база четкилеп келгилээн. Чаңгыс арынныг солунувуска тыва бижиктиг булуң үндүрүп эгелээн бис. Солунувус ооң соонда, 2 арынныг, ынчап чоруй 4 арынныг апарган. Тираж көвүдээн болгаш солун көдээге калбаа-биле та­рай берген. Ооң-биле чергелештир чазак­тың «Хостуг арат» деп солунну тургус­тунган. Тыва бижиктиң өөредилгезин күштелдиреринге, феодал идегеттерге удур аңгы демиселин чорударынга, ССРЭ-ниң чону-биле на­йыралды быжыг­лаарынга ук солуннар ынчаарда улуг рольду ойнаан. Солуннуң идейлиг, организастыг, литературлуг деңнели дыка бедээн. «Шынны» башкывыс деп санап турар бис. Шак ындыг солуннуң баштайгы үндүрүкчүлериниң (редакторларының) бирээзи болуп турганымга чоргаарланыр-дыр мен.

1925-1930 чылдарда редактор деп дужаал биске турбаан чүве. «Шынны» 1931-1937 чылга чедир редакторлаан мен.

ДӨРТЕН ХААРЖАК МООЛ ҮЖҮК

«Үнэн» солунну чырыкче парлап үндүрүп белеткээринге тыва кижилерден аңгыда, орус чоннуң төлээлери база дузалажып турган. Ол дугайында баштайгы өрүкчү С. Тембирел сактып чугаалаан:  

– 1924 чылда моол бижикке өөренири-биле Хем-Белдиринге чедип келген мен. Аңаа шупту чеден кижи чыылган. Бир чыл ашкан. 1925 чылдың чайынында бүгү сургуулдарның моол бижик билирин шылгап көөр деп намның Төп Хораазындан айтыышкын келген мындыг. Шылгалданы чүге чоруда бергениниң ужурун бис кайын билир ийик бис. Моол бижик өөренириниң курузу доозулганы ол кылдыр бодап турган бис. Шылгалдага 70 кижиден Маады Санчай биле мен шүглүп үнген болдувус. Бис ийини Төп Хораадан келдирткен.

– Чүү болган дээр силер? – деп, Санчай менден айтырды.

– Та, мен канчап билир ийик мен. – деп кагдым.

– Даргаладыр дээн эвес ирги бе?

– Мен-не даргалаар харык чок мен – деп чүнүң-даа ужурун билбейн чыткаш, мени, шынап-ла, дарга бол деп албадаан чүве дег, эжимче көрдүм.

– Че, чеде бээрге, билдине бээр ыйнаан – дишкеш чоруптувус.

Бисти чүге шылгап турганын Төп Хораага баргаш билип кагдывыс. Чаа солун үндезилеп тургускан, ону моол дыл кырынга моол үжүк-биле өрүүр кижилер херек турган чүве-дир.

– Ийилээ өрүкчүлээр силер – деп, Төп Хораага биске чугаалады.

Санчай-биле бис ийилээ шак ынчаар «Шын» солуннуң баштайгы өрүкчүлери болу берген бис. Ынчан моол дылга үнер болганда, чаа тургустунган солунну «Үнэн» деп адаан.

Хем-Белдиринге турган орус хамаа­тылар комитединиң үндүрүп турган солунунуң редакциязынга бир бичии өрээл аңгылап берген. «Үнэнниң» баштайгы дугаарын өрүүр ужурлуг турган. Аңаа хамык-ла чүвени биске Борисов деп орус эш айтып берип турган. Хирезин бодаарга, ол кижи ынчаарда үнүп турган орус солуннуң редактору-ла боор.

– Солун өрүүр үжүктериңер бо – дээш, эш Борисов улуг хааржактарже айытты. – Хамык үжүктер, демдектер, шугумнар боларның иштинде, чазыпкаш ап алыңар.

Дөртен ажыг хааржактар. Оларны чазып, иштинде чүү барын көре бердивис. Бир хааржакта-ла бир үжүк. Ынчап кээрде, үжен алды үжүкке үжен алды хааржак. Оон артканнарында янзы-бүрү демдектер, шугумнар. Моол бижикти билир-даа болза, кылып көрбээн кижиге өрүттүрер боор бе! Биске редактор Борисов болгаш типографияның орус өрүкчүлери дузалажып, өрүүрүнүң технологиязынга өөредип турган.

«Үнэнниң» бирги дугаарының материалдарын намның Төп Хораазынга белеткээш, оон биске өрүдери-биле типографияга эккеп турган.

Чаа солун чеди хонгаш-ла, бир удаа үнер ужурлуг. Ылаңгыя бирги дугаарын өрүп парлап үндүрери биске кончуг берге болган. Материалдарын өрүп эгелээш, солунну парлап үндүрер кылдыр белет­кээринге чедир таптыг-ла сес хонук эрткен. Ынчаардагы «Үнэнниң» хемчээли ындыг-ла улуг эвес, чүгле ийи арынныг турган. Ындыг бичии солунну безин сес хонук өрүп келгенивис ол ышкажыл.

Бир дугаары бүрүн белен болган. Ону хол-биле долгаар машинага парлап үндүрген. Солуннуң ынчаар кылыр деп чүвени ынчан холувус-биле тудуп, караа­выс-биле көргенивис ол. Ооң соонда уг-шии билдинип, өрүүрү чүгээр апарган. Ынчалза-даа ийи дугаарын 5 хонук дургузунда өрээн бис. А үшкү дугаарының хуусаазы оон-даа кызырылган – 3 хонук болган. Шак ынчаар чоорту чаңчыга берген бис.

«ТЬВА АRАТТЬN̡ ŞЬNЬ»

Латин бижикке үндезилеттинген чаа тыва бижикти ТАР-ның хоойлу-биле тыва чоннуң бижии апарган. Бир дугаар кылыр ужурлуг ажыл билдингир. Чаа бижикти чонга өөредир ужурлуг. Эң эптиг болгаш дүрген арга – тыва бижиктиг солун парлаары. Бо төөгүлүг болуушкунга бодунуң үлүг-хуузун киириштирген кол кижилерниң бирээзи – солуннуң баштайгы өрүкчүзү Оюн Шираптың сактыышкынындан үзүндүнү  киирээлиңер.

– 1930 чылдың июль ай чүве. Бир-ле хүн кежээликтей кожавыс, нам нүүрүнүң даргазының өөнге сумка азынган дарга чедип келген. Эртенинде даң бажыңда ол өгнүң баары-биле эртип чыдырымда, нам үүрүнүң даргазы мени кый дээш, мынча дидир:

– Бо дарга тыва бижик өөренир кижилер чыып алыр дээш, Хем-Белдиринден келген-дир. Ынаар баар сен бе, оол? Чоруур болзуңза, бөгүн Сукпакка болур салуучуттар хуралынга баар сен. Ооң соон­да Хем-Белдиринче хаптар сен билдиң бе? Мени ынча дидир деп аваңга барып чугаала – деп мындыг.

– Тыва бижик кандыг бижик боор, Са­гаан-Тологай ышкаш чүве бе? Ону өөренип чадаан кижи болгай мен – деп даргаларга чугаалаарымга, мээң сөзүмнү-даа херекке албайн барган.

– Кызыл кодага баргаш, өөренип биле бээр сен! – деп кагдылар. Оон мен өөрээним-биле авамга чедип келгеш,

– Авай! Мен Хем-Белдири барып, тыва бижик өөренир болдум. Чүү деп бодаар сен, авай? – деп  айтырдым. Авам олура:

– Хем-Белдиринге өөренир эки-дир, оглум. Мен сеңээ барып-даа тургай мен аан. Чору, чору, оглум, – деп чөпшээреп кагды.

Кызыл кодага чедип келдивис. Ийи каът школа бажыңынга чеде бээривис­ке, ТАР-ның бүгү кожууннарындан тыва бижик өөренир дээш келгеннер 9 кижи болдувус. Школаның бир өрээлинге бисти эш Хертек Даржаа чыып алган.

– Бодуңарның төрээн бижииңерни хевилелге (типографияга) ажылдаар кылдыр өөренир ужурлуг силер. Бижикке силерни мен башкылаар мен – деп чугаалаан.

Үжүглел өөренип, бирги кичээлди оон-на эгеледивис. Эң баштай «А»-ны безин бижип албас болдум. Удаваанда үжүктерни ыяк доктаадып ап, үжүглелди кончуг оожум номчуп турар апарган мен. Үжүктерни кожуп, бөдүүн домак бижиптер апаргаш, амыраарымны чүге дөмейлээр боор! Ийи чартык хире ай өөренген соон­да, өөредилгевисти доозуптувус.

Бир-ле хүн эштер Пальмбах биле Даржаа бисти эдертип эккелгеш, «Шын» солуннуң редакциязының бажыңынга эккелген.

– Бодуңарның шыдаар хиреңер-биле чүве бижиңер – дээш, кыдырааштың бир арнын карандаш-биле бижип каан. Оон бистерни, – Шала кырынга олура бижиир силер – дидир. Оон кым канчаар эптежип, каяа бижиирин боттары билип, бижээш, ээлчег-биле башкыларывыска тутсуп бердивис. Ооң соонда ол шагда моол дылга үнүп турган солунну тудуп алгаш,ында латин үжүк-биле парлап каан чүүлдү биске номчудуп, кайы хире дүрген шын номчуурувусту шак көрүп тургаш шенедилер. Мен хуумда минута иштинде 29 сөстү адап номчаан мен. Ооң соонда аравыстан дөрт кижини: «Хевилелге өрүкчүлеп, парлакчылап, дептер кылып ажылдаар силер» – дээш, чандырыпкан.

1930 чылдың тос айның эгезинде Кызылга чедип келиримге, мени типографияга аппарып өрүкчүледип кагды. Ынчаарда, моол дылга «Үнэн» деп аттыг үнүп турган солунга тывалап өрээн баштайгы булуңчугашты улуг арга-дуржулгалыг орус өрүкчү А.Самороков ирей-биле ийилээ өрүп эгелээн бис. Ол мени өрүкчү мергежилге ажыл-херек кырынга өөреткен кижи чүве.

Тываның баштайгы

профессору

Шулуу Чыргал-оолович Сат – чон аразында эң ховар кижилерниң бирээзи. Ол 1947 чылда Кызылдың ийи дугаар школазын алдын медаль-биле дооскан. Филология эртемнериниң доктору. Тыва дылдың бүгү угланыышкыннарынга – шупту 100 хире эртем ажылын бижээн. Россия Федерациязының эртемнериниң алдарлыг ажылдакчызы. «Улус чыры­дыыш­кынының тергиини» деп демдек-биле, Н.К. Крупскаяның медалы-биле шаңнаткан. Тыва дылда даш бүрүзүнүң, үнүш бүрүзүнүң аттарын дөгерезин билир чораанын студентилери сактып чоруур.

Хүндүлүг про­фессорувустуң «Шын» солуннуң чоннуң, чурттуң хөгжүлдезинге чедирип чораан ачы-дузазының дуга­йында чырык бодалдары, чылыг чымчак сөстери төөгүде уттундурбас ужурлуг.

«Кадыр-берт тайгаларга, дагларга, ээнзиргей делгем ховуларга, шынаа­ларга чурттап чораан тываларга 1925 чылда «Үнэн» (Шын) солунну өткүт үнү угаан-бодалды сергедип кээр, сериин салгын ышкаш дээштиг болган.

«Шын» солун тыва улустуң политиктиг, экономиктиг болгаш культура хөгжүлдезинге чугула ойнаштыг болган күштерниң бирээзи болур. Ооң ужур-дузазын долузу-биле үнелээри чиик эвес.  Тыва бижикти тургускан соонда, ону чон иштинге нептередириниң херээнге «Шын» солун мырыңай шылгараңгай рольдуг болган деп чугаалап болур. Солунга тыва бижиктиң үжүүн парлап үндүрген болгаш ооң соонда бижикке өөренириниң кичээлдерин номчукчуларга берип турган.

«Шын» солун тыва дылга национал бижик-биле эң-не баштай үнүп эгелээн солун болу берген. Оон алгаш көөрге, ук солун тыва улустуң бижикке өөренириниң тускай башкызы болуп турган. Чонну эртемниң база культураның билиглери-биле дагалаарының шыырак чепсээ болу бергени тодаргай-дыр. Ооң-биле кады «Шын» солун литературлуг тыва дылдың база национал литератураның тыптырынга болгаш чечектелип сайзыраарынга улуг салдарын чедирген.

«Шын» солун эртемниң чырыткылыг херелдерин чонга дамчыдып берип турар. Эртемниң чалбыыштыг пропагандизи болу берген. Чон ону дамчыштыр билигниң янзы-бүрү адырларынга ха­маарышкан ажыктыг тодаргай харыыларны ап турар.

Бис бодаарывыска, амгы үеде чугула улуг айтырыглар-биле чергелештир амыдырал-чуртталгага ажыктыг чамдык үүрмек билиглерни нептередирин ам-даа күштелдирери негеттинип турар. Делегейниң ол-бо чурттарының дуга­йын­да, медицина айтырыгларының дугайында, аъш-чем, идик-хеп кылырының дугайында ажыктыг чүүлдерни арбыдадыр үндүрүп турар болза, чонга ажыктыг дээр. Адак соонда, «Шын» солунга үнүп турар бүгү-ле чүүлдерниң дылы бөдүүн билдингир дээштиг болурун күзээр ийик бис».

Тываның баштайгы профессору бо чүүлдү дөртен беш чыл бурунгаар би­жээн-даа болза, ол амгы сайзыраңгай эртем-технологиялыг үеде дөмей-ле чугула мерген угаадыг ышкаш сагындырар. Чүге дизе «Шын» солун чүгле эрткен-барган амыдыралдың сактыышкыннарын би­жиир чүүл эвес, а чонга, шынап-ла, эртем, мергежилдиң эки чүүлдерин, чедииш­киннерин тыва дылдыг номчукчуларга таныштырар кол чепсек болур ужурлуг.

«Тыва чүве номчааш, утказын билбейн баар-дыр мен», «Сонуургаар болза, интернеттен көрүп алзын. Ону солунче би­жээш канчаар чүвел?». «Тыва домактар төнмес, узун. Бөдүүн сөстер бижиңер. Улус ном­чааш, билбейн баар чүве-дир» дээн чижектиг негелделер көвүдеп турар. Чылдагаа­ны – негекчилерниң төрээн дылын чүгле аас чугаа кырында билири бооп чадавас. Төрээн дылын аас болгаш бижимел чугаа кырында билири – культураның кол негелдези болганда, литературлуг аңгы бижиктиг тыва дылды тыва кижи бүрүзү номчуп өөренир ужурлуг.

Рада Демчик  белеткээн.