ТЕРГИИННЕРНИ ИЛЕРЕТКЕН

21 декабря 2021

49

Тываның спортчуларының чылды түңнээн байырлалы – “Тыва Республиканың спортчу элитазы” бо чылын декабрь 20-де 24 дугаар эртип турары бо. Бо чылдар дургузунда 480 ажыг спортчуларның тергииннерин шаңнап-мактап келген. Кажан спортчулар аразында тергииннерниң тергииннери чыглып келген турда, ол дег чоргаарал, сагыш-сеткил көдүрлүүшкүнү кайда боорул. Шынап-ла, олар чер-чуртувусту боттарының чедиишкиннери-биле алдаржыдып, өскелерни сорук киирип чоруурлар болгай. Спорт талазы-биле тергиидээри ындыг-ла амыр эвес. Ону чедип алырда, быжыг туруш, бурунгаар чүткүл, күштүг күзел-сорук болгаш шыдамыккай чорук херек.

Тываның Чазааның ачызында 2020 чылдан тура “Эзирлерниң уязы” губернатор төлевилели-биле 32 спорт залдарын туткан, 12 спорт залын септээн, 13 күш-культуржу кадыкшылга шөлчүгежин тургускан, спорт школалары амгы үениң чаа дериг-херекселдери-биле чүмнеттинген.

Республикада спорт-биле доктаамал өңнүктежип турар кижилерниң саны ниитизи-биле бо чылын 163 483 четкен. Ол дээрге ниити чурттакчы чоннуң 53 хуузу.

2021 чылда 400 ажыг Бүгү-российжи болгаш делегей чергелиг медальдарны чаалап алган. “Россияның спорт мастери”, “Алдарлыг спорт мастери” болгаш “Россияның алдарлыг тренери” деп спортчу аттарны 37 кижи алган. Россия Федерациязының чыынды командаларынче Тыва Республикадан 117 спортчу кирип турар.

Тываның Баштыңы Владислав Ховалыг спортчуларның чедиишкиннеринге чоргаарланып, байыр чедирип, спорт адырында эки медээлерни дыңнаткан: “Бо чылын бистиң ат-алдарлыг, келир үениң идегели болур спортчуларывыс 125 алдын, 128 мөңгүн, 149 хүлер медальдарны чаалап эккелген. Спортчу курлавырларны белеткээр болгаш салым-чаяанныг спортчуларны илередир сорулгалыг спортчу школа-интернатты тургузар деп шиитпирни хүлээп алдывыс. Оон ыңай чыынды оюннар эрттирер амгы үениң баазазын база тургузар бис” – деп чугаалаан.

Чаа тургустунар школа-интернатче кирер уруглар тускай шилилгени эртер. 5-ки класстан тура уругларны аңаа хүлээп, бүгү талазы-биле хандырып, спортчу белеткелинге эптиг байдалдарны шуптузун тургузуп бээр. Олар аңаа боттарының угланыышкыны-биле чардыкпайн белеткенирлер. Школа-интернатты тудар планын келир чылын ажылдап кылыр.

Тываның Баштыңының холундан дараазында спортчулар шаңналдарны алганнар: Виктор Достай, Чойгана Донгак, Айдың Монгуш, Артур Шагжы, Саян Лойгу. База “Россияның делегей чергелиг спорт мастери” деп атты алганы дээш Хүреш-оол Дондук-оолду шаңнаан.

Чурттаар оран-сава садып азы тудуп алыры-биле 3 миллион рубльдиң сертификадын делегей чергелиг хостуг хүрештиң спорт мастери Начын Монгуш алган. Ол 10 харлыындан тура хүреш бөлгүмүнче барып эгелээн. Улуг чедиишкинни чедип алырынга улуг дузаны болгаш деткимчени берип чоруур кижилери – ооң ачазы, тренер-башкызы, спортчу чүткүлүн бедидип, сорук киирип чоруур эш-өөрү дээрзин ол чугаалап турар: “Спортчу элита кайгамчык деңнелде эртип тур. Тываның Баштыңынга бисти деткип турарынга өөрүп четтиргенимни илередип тур мен. Мээң эң кол деткикчим ачам деп санаар мен. Чүге дизе бичиимден тура ол мени үргүлчү хүреш бөлгүмүнче чедирип, чагыг-сөзүн берип чораан. “Хүрежир болза, улуг сорулганы салып алгаш, ону чедип алыр дээш, хүрежир. Хүрешпес болза, шуут хүрешпес” – деп, ачамның сөстери мени чүглендирип чоруур”.

Республиканың ниити өөредилге албан черлеринде 507 күш-культура башкылары ажылдап турар. Сөөлгү 3 чыл дургузунда 153 школага спортчу клубтар ажыттынган. Ынаар 16792 уруг хаара туттунган. 849 спортчу секцияларже 21 014 өөреникчи барып турар.

Кызыл хоорайның 5 дугаар гимназиязының күш-культура башкызы Елена Виденкина “Тергиин күш-культура башкызы” деп номинацияга тиилекчи болган. “Тываның идегели” деп номинацияны 14 харлыг шыдыраага спорт мастери Тамерлан Чындыгыр болгаш 18 харга чедир кыс уруглар аразынга делегей чергелиг маргылдаага хүлер медальдың эдилекчизи Тана Тюлюш алганнар.

Ол ышкаш “Эң-не тергиин өөредилге чери” деп номинацияга Сүт-Хөл кожуун тиилекчи болган. Ында чурттакчы чоннуң 87 хуузу спорт-биле өңнүктежип турар. Ол дээрге 7238 кижи. “Көдээ суурларның девискээриниң сайзыралы” деп федералдыг программа-биле спортчу шөлчүгешти тургускан. “Эзирлерниң уязы” губернатор төлевилели база боттанган.

Тыва чоннуң эң-не ынак оюнунуң бирээзи хүреш болгай. Бо хүн республиканың спортчу школаларында 1500 ажыг мөге хүрежип чоруп турар. Улуг мөгелер 1150 кижи, хоочуннар 150. Ниитизи-биле тыва хүреште мөгелер саны 6100 чеде бээр.

“Национал хүрештиң тергиини” деп атка Тыва Республиканың Арзылаң мөгези, “Наадым-2021”-ниң тиилекчизи Айдың Монгуш төлептиг болган.

Тыва чоннуң 3 оюнунуң бирээзи аът чарыжы. “Аът чарыжынга эң-не тергиин” деп атка Байыр Александрович Доржу тиилекчи болган. Ол “Наадым-2021”-ниң чемпиону, Тыва Республиканың Наадым байырлалдарында аът чарыштарының тергиини.

2021 чылда спорттуң олимпийжи эвес хевиринге тыва спортчулар аңгы-аңгы деңнелдерниң маргылдааларынга 386 кижи киришкен. Олар 267 медальды чаалап эккелген. Ниитизи-биле олимпийжи эвес спорттуң хевиринде 2136 спортчу бар.

А олимпийжи хевирге бо чылын 100 ажыг Бүгү-российжи болгаш делегей чергелиг спортчу маргылдааларга 746 кижи киришкен. Олар 131 медальды чаалап эккелген. Республикада олимпийжи хевирниң тренерлери 336 кижи ажылдап турар. А оларның өөреникчилери 12 512.

Спортчулар аразында эң-не күштүг тура-соруктуг улус кадыы кызыгаарлыг кижилер деп санаар мен. Чүге дизе олар кадыының байдалын чылдагаан кылбайн, демисежип чоруурлар. Республикада олар 2826 кижи бар.

Кадыы кызыгаарлыг спортчуларның тренерлериниң аразындан “Адаптивтиг хевирниң тергиин тренери” деп атка Вячеслав Монгуш тиилекчи болган. Ол тренер болуп ажылдап келген чылдарында хөй-хөй чемпионнарны өөредип келген. Оларның аразында билдингир спортчулар Дженни Чамыян, Чаяна Ооржак, Саян Хертек база өскелер-даа. Дженни Чамыян бо удаада “Адаптивтиг спорт хевириниң тергиин спортчузу” деп атка тиилекчи болган.

Байырлыг ёзулалдың төнчүзүнде Республиканың спорт сайыды Субудай Монгуш спортчуларга байыр чедирип, дараазында туттунар спорт объектилерин санап чугаалаан: “Бо спортчу элитаны эрттирип турарының чылдагааны чүдел дээрге, бо чылды түңнээри болур. Чыл дургузунда хөй-ле маргылдаалар аңгы-аңгы деңнелдерге болуп эртип турган. Оларның аразындан тергииннерниң тергииннерин илередир апаар. Чылдан чылче номинацияларны көвүдедип, акша-хөреңги талазы-биле спортчуларны деткиирин оралдажып турар бис. Бо чылын “Ада-иениң алдары” деп номинация немешкен. Дыка хөй ада-иелер ажы-төлү дээш сагыш човап, хөй күштү үндүрүп турарлар. Тыва Чазактың талазындан деткимчени көргүзүп турарынга өөрүп тур бис. Келир чылын моон-даа эки кылдыр эртер дээрзинге идегеп турар бис. Федералдыг деткимче-биле 2 күш-культуржу кадыкшылга комплекизи туттунар. Ооң ниити түңү 40 ажыг миллион рубль. Ол ышкаш “Эзирлерниң уязы” национал төлевилел-биле 17 залды немей тудар. Шагаан-Арыг хоорайга амгы үениң чаа спорт комплекизин база кылыр”.

Ооң-биле чергелештир Тыва Республиканың бедик чедиишкиннерлиг, билдингир апарган спортчуларының шаңналдарын, кубоктарын болгаш медальдарын Улусчу чогаадылга бажыңының 2-ги каъдынга делгеп салган.

Спорт дээрге-ле кадыкшыл. А кадыкшыл кижи бүрүзүнге херек. Чуртувуста спортчуларның көвүдеп турары эки деп санаттынып турар. Чурттакчы чонувус кадыкшылы быжыгып, ам-даа спортка хандыкшыыр-ла болзунам.