Тываның Чазааның хуралынга республиканың муниципалдыг тургузугларының баштыңнарын болгаш чагырга черлериниң даргаларын дыңнаан. Оларга бүзүреткен черлерниң 2022 болгаш ооң соонда чылдарда хөгжүлдезиниң арга-хоргаларын олар саналдааннар. Тываның Баштыңының үзел-бодалы-биле алырга, тус черниң чагырга черлериниң төлээлери улус-чонга эң чоок, кижилерниң канчаар чурттап чоруурун хөлчок эки билир, оларның амыдырал-чуртталгазы экижизин дээш чүнү канчаптарын билирлер. Ооң-биле чергелештир деткимчениң ындыг арга-хоргазы чаңгыс удааның эвес, а чурттакчы чонунуң хөй кезиинге үргүлчүлелдиг дээштиг болур ужурлуг. Кожууннар “эчизинге чедир бодаттынган” төнчү төлевилелдерни декабрь 15-ке чедир дужаар ужурлуг. Оларның эң хорамын ажыл-хемчеглер даңзызынче кииргеш, регионнуң социал-экономиктиг хөгжүлдезиниң амы-хууда программазының боттанылгазының иштинге деткимчени алыр.
Тываның девискээри 17 кожуунга база республика ужур-уткалыг 2 хоорайга чардынган. Тус черлерниң баштыңнарындан болгаш чагырга даргаларындан аңгыда, ук чөвүлел хуралга ол черлерде быжыглаттынган кижилер – Чазак Даргазының оралакчылары болгаш сайыттар олурушканнар. Хуралдың регламентизин кызырганының ужун шупту кожууннарның төлээлерин дыңнаары болдунмаан, ынчалзажок чугаалажылга хевиринге эрткен ужуражылга хилис болбаан. Сөс алганнар боттарының төлевилелдериниң дугайында чугаалап, арга-дуржулгазы байлак коллегаларының сүмезин дыңнап, а ол ышкаш Чазак кежигүннериниң тодарадырын негээн айтырыгларынга харыыларны берген.
Тываның Баштыңы чыылганнарны тургузукчу чугааже угландырып, санал-оналдарын кысказы-биле илередирин, ынчалзажок ооң ужур-утказын чидирбейн, тодаргай сан-чурагайларны болгаш статистика сан-медээлерин киирип тургаш илергейлээрин дилээн.
«Үүрмек төлевилелдерге эңмежок хөй акша-төгерик чарыгдаар, ынаар чардыгар күзеливис чок, маңаа дээштиг түңнелди көргүзер туруш херек” – деп, ол чугаалаан.
Муниципалдарның саналдап турары төлевилелдерниң аразында дыка хөйү көдээ ажыл-агыйының хөгжүлдези-биле холбашкан, аграр республикага ооң ындыг болуру-даа чөп. Бир эвес көдээ ажыл-агый продукциязын болбаазырадыр бүдүрүлгелерни, үнүш ажыл-агыйынга байдалдарны маңаа ажыдып, эът, сүт, ногаа-чимис шыгжаар база садып-сайгарар черлерни ажылдадыр чүве болза, көдээге чурттап болурунуң бүгү-ле аргалары бар деп, кожуун удуртукчуларының хөй кезии чугаалап турарлар. Чыл чылы-биле тарыттынып турар тарылга шөлдериниң бүдүрүлге күчүлериниң дугайында чугаа база улуг болган.
Чижээлээрге, чаңгыс Чеди-Хөл кожуунда 6,5 га дүжүткүр черлер бар. Кожууннуң баштыңы Ай-Хаан Ооржактың сөс-домаандан алырга, чемиштиг черлерниң ажыглаттынмайн турарының кол чылдагааны – суггат системазының чогу. Совет үелерде-ле туттунган арыктарның системазы шагда-ла сандан үнген, ону катап тургузуп алыр дээрге, кожууннуң акша-хөреңгизи чок. Бир эвес суггатты катап ажылдадыпса, арыктың унунда турар элээн каш суурлар чериниң саарылгазын болдурар. Чер ажылы-биле холбажыксаар күзелин илередип чоруур кижилер кожуунда эвээш эвес. Ындыг чидиг айтырыг Барыын-Хемчик, Каа-Хем, Эрзин болгаш Бии-Хем кожууннарның илеткелдеринде көдүрттүнген. Ады кирген муниципалитеттерниң сөөлгүзүнде «Делегей кооперациязы болгаш экспорт» төлевилелдиң иштинге Могай деп черниң 8895 метр ыракшылдыг суггарылга системазын катап тургускан. Кожууннуң баштыңы Күдер Монгуштуң медеглээни-биле алырга, далган-тараа бүдүрүлгези-биле холбажыр бодап турар тараачыннарга суггаттыг черлерни үндүрүп бээр аргалыг апарган.
Ужуражылганы түңнеп тура, Тываның Баштыңы төлевилелди ажылдап кылырының, депшидериниң талазы-биле ажыл чер черлерде ажык-чарлыы-биле чоруп турарын демдеглээн. Владислав Ховалыг кожууннарның удуртукчуларын күш-ажылчы курлавырларны тодарадыры-биле оларга быжыглаан черлерни чизелээринче кыйгырган. Маңаа бодунуң күш-ажылы-биле көскү чедиишкиннерни чедип алган ажыл-ишкир, сайгарлыкчы кижилерни эвилелдээри күзенчиг.
Боттарының девискээрлериниң хөгжүлдезиниң талазы-биле санал-оналдарны эчизинге чедир бодап кылырынга чедир ийи неделя хуусаа муниципалитеттерде бар. Оларга кураторлар – Чазактың орлакчы даргалары база сайыттар дузалажырлар.
Артур ХЕРТЕК белеткээн.
#Тываныңчазаа #Төлевилелдер #Кожууннар #Тыва #Тува #Шынсолун #Тывадыл #Тывамедээ #Tuva #Shyntuva
