ТӨРЕ ХЕРЭЭНИӉ ЭРГИЛДЕЗИ

ТАР-ның 100 чылдаанынга

Тыва Арат Республикага болган политиктиг репрессиялар дугайында база бир чаа эртем шинчилели ийи чыл бурунгаар көстүп келген. Ооӊ автору – Иргит Юрьевич Оттук, төөгү эртемнериниӊ кандидады.

Аныяк эртемден бот-догуннаан Таӊды-Тыва Республикага болгулаан политиктиг репрессияларныӊ төөгүзүн шинчилеп, чөптүү-биле сайгарып көөрүн оралдашкан.

«Тыва Республиканыӊ прокуратура­зыныӊ медээлери-биле алырга, ТАР үезинде политиктиг репрессияга 878 кижи, ниитизи-биле 1286 кижи таварышкан. А эрге-хоойлу камгалаар «Мемориал» регионалдыг ниитилел болза, репрессия 2 муӊ ажыг кижиниӊ салым-чолунга дээштиг согуг чедирген деп турар. Ынчангаш Тывага репрессияныӊ чүге болуп турганын тодарадып, чеже кижи аңаа таварышканын, оларныӊ алдар-адын агартыр талазы-биле ажыл-чорудулганыӊ статистиктиг медээлерин тургузары чугула» – деп, төөгүчү эртемден тайылбырлап турар.

📢«ЧОННУӉ ДАЙЗЫНЫ» КЫМНАРЫЛ?

1924 чылда Тываны Моолга каттыштырар бодалдыг бөлүк улус барыын кожуун­нарга чыглып алгаш, үймээн үндүрген. Ону Хемчик үймээни деп адаан. Ооӊ соон­да 1926 чылда Күрүнениӊ иштики политиказын камгалаар эргелелди тургускан. ТАР-га политиктиг репрессияны уштап-баштаан чери-ле ол боор.

Чаа күрүнеге айыылдыг уржуктарны чедирип болгу дег кижилерни бүдүү хайгаарап эгелээн. Бир дугаарында Илья Ли Вон-Сын деп кыдат садыгжыны Тывадан үндүр үдепкен.

Москва хоорайга 1925-1929 чылдарда өөренип турган кезек аныяк хувискаалчылар төрээн черинге чанып келген соонда, «дарлакчыларга» удур баштайгы репрессияны эгелээн.

1932 чылда ТАР-ныӊ Чазааныӊ шыл­гараӊгай эртем-билиглиг, мерген угаан­ныг 18 удуртукчузун, ооӊ иштинде Моӊгуш Буян-­Бадыргыны хоругдааш, адып өлүрген.

Байлар биле ядыылар аразында бүдүү демисел, ылавылаарга адааргак, мөзү-шынары чавыс, төлеп чок кижилерниӊ чаржынчыг хоп бижиктери-биле уламчылаан.

1921-1944 чылдарда «Чоннуӊ дайзыны» апарган кижилерниӊ 80 хуузу нам-партия кежигүнү-даа эвес, анаа бөдүүн араттар болган. Хөй кезии 20-50 хар-назылыг эр улус.

Актыг черге бөдүүн кижилерни, өг-бүлелерни, лама башкыларны, хам чаяалгалыг улусту, кыдат, көрей, моол нацияныӊ төлээлерин-даа буруудадып турган. Репрессиялаан улузунуӊ 18 хуузу ССРЭ-ниӊ хамаатылары болган.

«Тываныӊ кызыл нояныныӊ» хан-чинниг репрессияга дорт киржип турган-турбаанын маргышкаш-даа канчаар, үе болгаш амыдыралдыӊ тевии ышкажыл. Ындыг-даа бол ТАР-ныӊ баштайгы удуртукчуларыныӊ дөргүл-төрелин бүдүн аймаа-биле «Чоннуӊ дайзыны» дээш, ылаӊгыя Адыг-Түлүш аймакты кызагдаанынга, буруулуг болур.

Адыг-Түлүш Олдукай оглу Хемчик-оол херек кырында Салчак Тока ышкаш бөдүүн арат. Оларныӊ допчу намдарында дөмейлешкек чүүлдер бар-даа болза, Хемчик-оол ханы билиглиг, ырадыр көрүүшкүннүг, ховар мерген угааны-биле ылгалып чорааны билдингир.

Үжен чылдарда Тываныӊ чазаан кончуг угаангыр ховар кижилер баштап турган. Олар 1933 чылда ТАР-ныӊ Биче Хуралыныӊ Президиумунуӊ Даргазынга Адыг-Түлүш Хемчик-оолду депшидип соӊгуп каан. 1938 чылда ону «Контрреволюсчу япон шивишкин, тыва чоннуӊ дайзыны» деп нүгүлдээш, боолап шииткен.

Тыва Республиканыӊ «ХХ чүс чылдыӊ алдарлыг кижилери» деп күрүне номунда «Тывада Хемчик-оолдан берге болгаш халаптыг салым-чолдуг кижини тывары чөгенчиг-ле боор» деп тодараткан. Коргунчуг салым-чол ооӊ чоок кижилерин, салгалдарын база оюп эртпээн. Адыг-Түлүш Хемчик-оол деп адазыныӊ төлептиг адын эдилээр эргези безин чок турган. «Адыг-Түлүш деп төрел аймак совет үеде, 1944-1991 чылдарда безин баък көрдүрүп чораан» деп, эртемден Оттук Иргит бижээн.

📢«ТОСТУӉ ХЕРЭЭ»

ССРЭ-ниӊ баштыӊы Сталинниӊ арыг­лаашкынныг репрессия политиказыныӊ чалгыы Тывага үжен чылдарда келген. ТАР-ныӊ шылгараӊгай күрүне даргалары актыг черге «Эӊ чөөнчүргү барыын үзелдиг кижи», «идепкейлиг чүрмит-дажычылар», «тыва чоннуӊ дайзыннары» апаргылаан.

Эгезинде 1937 чылда Чүрмит-Дажы­ныӊ бөлүүн хоругдап тудар бижик бербээ­ни дээш, ТАР-ныӊ баштайгы прокурору Кара-Сал Пиринлейни хоругдаан.

1938 чылдыӊ август айда ТАР-ныӊ садыг-үлетпүр даргазы Оюн Танчайны, Тываныӊ хувискаалчы шерииниӊ командири Күжүгет Серенни, садыг-үлетпүр сайыды Сат Лопсанны, күрүне типографиязыныӊ директору Ховалыг Тотканны, прокурорнуӊ оралакчызы Оюн Сенгиижикти, Биче Хуралдыӊ Президиумунуӊ секретары Куулар Сунгар-оолду удаа-дараа тудуп хоругдаан.

Август 30-де ТАР-ныӊ Даштыкы херектер сайыды – Сайыттар Чөвүлелиниӊ даргазы Чүрмит-Дажы биле ТАР-ныӊ Биче Хуралыныӊ Президиумунуӊ даргазы Адыг-Түлүш Хемчик-оолду тудуп хоругдаан.

ТАР-ның шылгараңгай даргаларын эриидеп турганы билдингир. Оларныӊ ийизи эрии-шаажыга шыдашпайн, эштеринге удур меге өчүк берген соонда, иелдирзин сес чылга хос­талгазын ка­заан. Артканнарын истелге үезинде шаан төндүр хилинчектээш, өлүрүп шаажылаан.

«Тостуӊ херээн» РСФСР-ниӊ чиӊгине прокуратуразы 1964 чылдыӊ сентябрь 9-та эде сайгарып көргеш, хоойлуну хажыдып, эрии-шаажы ажыглап, истелгени меге чоруткан деп түӊнээш, оларныӊ шуптузун агартып келдерерткен. Олар Японияныӊ шивишкиннери эвес дээрзин «Тостуӊ херээниӊ» дириг арткан киржикчизи Күжүгет Серен бадыткаан.

Тыва Арат Республиканыӊ төөгүзүнге шын болган коргунчуг болуушкун кажан-даа уттундурбас.

Рада ДЕМЧИК.

#ТАР_100 #Төөгү #Репрессия #Тыва #Тува #Тувамедиагрупп #Тывадыл #Тывамедээ #Tuva #Shyntuva