ТЫВА ХҮРЕШТИҢ ТҮҢНЕЛДЕРИ

Хамчыктыг аарыг ковид-19-туң уржуундан 2021 чылдың малчыннар Наадымын август 13-15-те Тыва Арат Республиканың тургустунганындан бээр 100 чыл оюнга тураскааткан хемчеглер-биле катай эрттирер тургаш, сентябрь 24-че шилчиткен.

Наадымның эң сүүзүннүг кезээ — тыва хүреш маргылдаазын бо удаада Кызылдың «Сүбедей» спорт комплекизинге көрүкчүлер чок, хааглыг байдалга эрттирер деп шиитпирлээн.

Ковид-19 ам-даа чавырылбаан болганда, 128 мөгениң хүрежин көрүкчүлер чок эрттирген-даа болза, «Тыва» КТРК-ның ачызы-биле ону муң-муң көрүкчүлер интернет таварыштыр дорт эфирге болгаш күрүнениң телерадиокомпаниязының ютуб-каналында видео-бижиинден көөр аргалыг болган.

Маргылдаа эгелээр бетинде ТАР-ның 100 чылдаанынга болгаш Наадым-2021-ге тураскааткан тыва хүрештиң киржикчилери, республиканың 128 эң шилиндек мөгелери Тыва Республиканың чаа соңгуткан Баштыңы Владислав Ховалыг болгаш Дээди Хуралының Даргазы Каң-оол Даваа-биле кады чыскаай олурупкаш, ниити чурукка тырттырып алдылар.

Тыва черге тывалар бодунуң төөгү­зүнде бир-ле дугаар бот-догуннаан күрүнени — Тыва Арат Республиканы тургузуп алганындан бээр 100 чыл оюн демдеглеп турда тырттырган ол чурук Тываның төөгүзүнге кезээ мөңгеде артып каар.

Амгы Тыва Республиканың удуртукчулары-биле кады чурукка тырттырбышаан, төөгүлүг хүрешке киржири, ылаңгыя аныяк мөгелерниң сагыш-сеткилинге уттундурбас болуушкун болганы чугаажок.

Тыва Республиканың улуг Наадымнарынга 17 катап шүүлген, сумо хүрешке делегейниң 2 дакпыр чемпиону, самбога Азия диптиң чемпиону, Тываның хүндүлүг Күчүтен мөгези Аяс Монгуш баштаан Тываның эң шыырак 128 мөгелериниң аразынче кирери безин улуг ат-алдар болур.

Бо эрткен хүрештиң байырлыг чыскаалынче Күчүтен мөгениң соондан улуг Наадымнарга 3 катап шүүлген Тываның Чаан мөгези Сайын-Белек Түлүштү, улуг наадымнарның тиилекчилери, Тываның Арзылаң мөгелери Ай-Демир Монгушту, Седен-Очур Кара-Салды, тыва чоннуң аразында эң хүндүткелдиг Тываның Арзылаң мөгези Маадыр Монгушту, Тываның Начын мөгелери Алексей Монгушту, Айдаш Саң-Хөөнү, Амир Ховалыгны, Аңгыр Кууларны, Аяс Куланы, Алдын-Сай Одайны, Баасан Баткарны, Отчугаш Тежикти, Айбек Даш-Шивини, Сайдаш Монгушту, Айдың Монгушту, Салим Седен-оолду, Арсен Ондарны, Кайгал-оол Ондарны, Сергек Ондарны, Артыш Монгушту, Начын-Мерген Ооржакты болгаш кожуун чергелиг аттыг, ат чок-даа мөгелерни хүрештиң башкарыкчызы Ишкин оглу — Айдың Монгуш чалап чарлаарга, түрлүг-даа база чоргааранчыг-даа чорду.

Байырлыг чыскаалга турупкан мөгелерге Тыва Республиканың соңгуткан Баштыңы Владислав Ховалыг байыр чедиргеш, оларга чайынналчак тиилелгелерни күзеди.

128 мөгениң девииниң соонда баштайгы салыгны чарлап турда, дам­чыдылганың үн оператору катап-катап Дөгээ баарының аялгазын аажок дааштыг салып туруп бергени-биле, чарлакчының үнү шуут дыңналбайн, эге салыгда таварышкан мөгелерниң аттары билдинмейн барганы кончуг хомуданчыг болган. Улуг мөгелерни чон таныыр-даа болза, оларның эге салыгда кымга таварышканын база билип алган турган болза эки.

Тываның Чаан мөгези Сайын-Белек Түлүшке баштайгы салыгда октадыпкан аныяк мөгениң ады дорт эфирге үнген болза, ооң ада-иезинге, ха-дуңмазынга, төрел-дөргүлүнге, мөгези октадыпкан-даа болза, чоргаарал болур турган. Тываның Арзылаң мөгелери Ай-Демир Монгуш биле Седен-Очур Кара-Сал бирги салыгда кымнарны октааны база олчаан билдинмейн барды.

Аялганы шеглеткен соонда, Ишкин оглу Тываның Күчүтен мөгези Аяс Монгуш Барыын-Хемчик кожууннуң аныяк, шыырак мөгези Омак Ооржак-биле таварышкан деп катап чарлады. Бо мөгелер дыка үр, тудушка чедир хүрешкен соонда, удур тудушка келгеш, аныяк мөге Омак Ооржак Күчүтен мөгени октап алды. Мөгениң майыы кадырык деп чүве ол-дур ийин харын.

Алдар-аттыг мөгелерден Арзылаң мөге Маадыр Монгуш аныяк удурланыкчызы Саян Чолдак-ооловту (Бии-Хем) октааш, дараазында салыгже кирди. Саянның фамилиязы орусчуй берген Чолдак-оолов-даа болза, боду Маадыр Каваевичиден чыда калбас дурт-сынныг, эът-ханныг мөге болду.

Бирги салыгда аныяк, кончуг шыырак мөгелер Күнде-Сонам Ондар (Сүт-Хөл) биле Тываның Начын мөгези Баасан Баткар тудуш чедир ачыр-дачыр тудушкан соонда, удурланыкчызының тудужунга алыспайн, удур тудушка Начын мөге адын бадыткады.

Тыва мөгелерниң дурт-сын талазы-биле эң узуну, Тываның Начын мөгези Аяс Кула (Мөңгүн-Тайга) онаан доза тепкеш, октаан.

Хоочун мөгелерден Орлан Монгуш (Чөөн-Хемчик) баштайгы онаа, кожуун чергелиг Чаан мөге Сергелең Ондарны, Олег Эникпен (Улуг-Хем) Тываның Начын мөгези Айбек Даш-Шивини тус-тузунда октааны хоочун коъктуг деп чүвени база катап көргүстү.

Баштайгы салыгда Күчүтен мөгеден аңгыда, республика болгаш кожуун чергелиг алдар-аттыг кезек мөгелер база уштулар.

Ону «Тыва» КТРК-ның ютуб-каналындан база катап көрүп болур.

Солун шөлү база хемчээлдиг болганда, салыг бүрүзүнде мөгелерниң шуптузу канчаар хүрешкенин бижиири болдунмас-даа болза, Чаа-Хөлдүң аныяк мөгези Чимит Дүвендей удурланыкчызы Тензин Донгакты (Өвүр) баштай догааш болгаш улаштыр катап салырга, октап алганын демдеглевес аргажок.

Чимит Дүвендей «Тыва» телерадиокомпанияның салыглар аразында көргү­зүп турган кинохроникада шаандакы мөгелер ышкаш чиңге, шилиндек-даа бол­за, дараазында салыгда база онаан октааш, 32 шыырак мөгелер аразынче кирди.

Хоочун Арзылаң мөге Маадыр Монгуш ийиги салыгда Эрзинниң аныяк мөгези Саян Лойгуга октадыпты. Аныяктар аразынга улуг Наадымга ийи дакпыр шүүлген Бады-Маадыр Самдан (Улуг-Хем) Начын мөге Алдын-Сай Одайны (Өвүр) буттааш, ажып алды. Чаан мөге Сайын-Белек Түлүш аныяк шыырак мөге Мөңге-Эртине Куулар-биле элээн тудушкаш, тииледи.

Бо салыгда алдар-аттыг мөгелер колдуула онагларын ажып, 32 шыырак мөгелер аразынче кирген соонда, хүрештиң 3 дугаар салыын амалаашкын езугаар эрттиргени бир талазындан солун-даа болза, онаан шилип алыр дээш оочурлап алган турар мөгелерни көөрге, каракка арай эптешпес, ооң соонда мөгелер девип үнүп турда, катап чарлавааны-биле кым кымның-биле хүрешкени-даа орта билдинмейн баар болду (бо чүүлдү хүрештиң видео-бижиин катап-катап көрүп оргаш бижээн).

Ийиги салыгда онагларын октааш, дараазында салыгда 32 мөгениң аразынче кирген мөгелерни амалап алган удурланыкчылары-биле катай адаар болза мындыг: Чаан мөге Сайын-Белек Түлүш – Чимит Дүвендей, Арзылаң мөге Ай-Демир Монгуш – Күдерек Дартый-оол, Арзылаң мөге Седен-Очур Кара-Сал – Орлан Монгуш, Начын мөге Алексей Монгуш – Ай-Хаан Чиңмит, Начын мөге Айдаш Саң-Хөө – Саян Лойгу, Начын мөге Амир Ховалыг – Белек-Байыр Намдан, Начын мөге Аңгыр Куулар – Айдың Монгуш (Чөөн-Хемчик), Начын мөге Аяс Кула – Омак Ооржак, Начын мөге Баасан Баткар – Алаңгы Кара, Начын мөге Сайдаш Монгуш – Эртине Хомушку, Начын мөге Отчугаш Тежик-Кежик Шыырап, Начын мөге Айдың Монгуш (Улуг-Хем) – Март-оол Доржукай, Начын мөге Кайгал-оол Ондар – Бады-Маадыр Самдан, Начын мөге Сергек Ондар – Кежик Ооржак, Начын-Мерген Ооржак – Мерген Монгуш. Эң сөөлүнде кымга-даа амалатпаан ийи мөге Артур Шагжы биле Артыш Ооржак таварышканнар.

Бо салыгда амалап алган удурланыкчызы Чимит Дүвендейни Чаан мөге Са­йын-Белек Түлүш октап каарга, Чимит улуг мөгениң колдуунуң адаандан шалыпкыны кончуг эрте халааш, куспактап каарга, Чаан мөге чараш хүрештиг болгаш чараш девиир дуңмазын чыттап каарга, уян кижи мээң сеткилимге дээптер чорду. Мөгелер шупту Сайын-Белек биле Чимит ышкаш бот-боттарын хүндүлежип чоруур болза эки. Ол аныяк-өскенге база үлегер-чижек болур.

32 мөгениң аразынче киир туткан хоочун мөге Орлан Монгуш Арзылаң мөге Седен-Очур Кара-Салга амаладып алгаш октаткан-даа болза, ону черле эки хүрешкени дээш демдеглээр апаар.

Амалаткан мөгелерден Эрзинниң төлээзи Саян Лойгу чаңгыс чер-чурттуу Начын мөге Айдаш Саң-Хөөнү октады. База-ла ынчалдыр амалаткан мөгелер Белек-Байыр Намдан, Алаңгы Кара, Кежик Ооржак алдар-аттыг удурланыкчыларын аштылар. Кымга-даа амалатпаан мөгелерден Артур Шагжы онаан октады. Арткан амалаан мөгелер онагларын октааш, дараазында салыгже кирдилер.

Шаңналдыг черже чаңгыс базым арткан турда 16 мөге: Аяс Кула – Кежик Ооржак, Кайгал-оол Ондар – Артур Шагжы, Начын-Мерген Ооржак – Ай-Демир Монгуш, Сайын-Белек Түлүш – Аңгыр Куулар, Алексей Монгуш – Саян Лойгу, Сайдаш Монгуш – Отчугаш Тежик, Айдың Монгуш – Алаңгы Кара, Седен-Очур Кара-Сал – Белек-Байыр Намдан бот-боттарынга согур шилилге-биле таварыштылар.

Түңнелинде, Чөөн-Хемчиктиң мөгези Артур Шагжы онаан октааш, 8 шыырак мөгелерниң аразынче кирип, Тываның Начын мөгези хүндүлүг атты чаалап алды. Улаштыр база-ла Чөөн-Хемчиктиң мөгези Кежик Ооржак, Эрзинден Саян Лойгу онаг­ларын ашкаш, Начын атка база төлептиг болдулар. Өвүрнүң мөге­леринден Сайдаш Монгуш шылгарааш, 8-че кирди. Бо салыгда Начын-Мерген Ооржак, Сайын-Белек Түлүш, Айдың Монгуш, Седен-Очур Кара-Сал база онагларын октаан.

8 шыырак мөге: Чаан Мөге Сайын-Белек Түлүш (Тес-Хем) – Начын мөге атты чаа күүсеткен Кежик Ооржак (Чөөн-Хемчик), Арзылаң мөге Седен-Очур Кара-Сал (Сүт-Хөл) – Начын атты чаа күүсеткен Артур Шагжы (Чөөн-Хемчик), Начын мөге Сайдаш Монгуш (Өвүр) – Начын мөге атты чаа күүсеткен Саян Лойгу (Эрзин), Начын мөге Айдың Монгуш (Улуг-Хем) – Начын мөге Начын-Мерген Ооржак (Сүт-Хөл).

Эрзинниң мөгези Саян Лойгу мурнунда салыгда тываның Начын мөгези хүндүлүг атты чедип алгаш, бо салыгда база онаан октааш, дөртче киргеш, чаа тургускан Тываның Хартыга мөгези деп атты алды. Саян Начын мөге деп атты бир шак-даа чедирбейн эдилээш, дараазын­да чаданың хүндүлүг адын чаалап алганы ол. Начын мөге Айдың Монгуш, Арзылаң мөге Седен-Очур Кара-Сал, Чаан мөге Сайын-Белек Түлүш онагларын ашкаш, Наадым-2021 хүрежиниң 4 шыырак мөгелериниң аразынче кирдилер.

2021 чылдың улуг Наадымының тыва хүрешке 5-тен 8-ки черге төлептиг болган мөгелерге шупту Начын мөгелер Начын-Мерген Ооржак, Сайдаш Монгуш, Кежик Ооржак, Артур Шагжыга шаңнал кылдыр 15-15 хойларны тывыскан.

Дөрт мөге артарга, Чаан мөге Сайын-Белек Түлүш (Тес-Хем) – Хартыга мөге атты чаа күүсеткен Саян Лойгу (Эрзин), Арзылаң мөге Седен-Очур Кара-Сал (Сүт-Хөл) – Начын мөге Айдың Монгуш (Улуг-Хем) бот-боттарынга таварыштылар. Түңнелинде, Сайын-Белек Түлүш биле Айдың Монгуш онагларын октааш, үжүүр былааштылар.

Тыва Арат Республиканың тургустунганындан бээр 100 чыл оюнга тураскааткан 2021 чылдың малчыннар Наадымынга Улуг-Хем кожууннуң төлээзи, Тываның Начын мөгези Айдың Монгуш шүүлген, Тываның Чаан мөгези Сайын-Белек Түлүш (Тес-Хем) үжүүрлешкен.

Шүүлген мөге 100, үжүүрлешкен мөге 50, 3-4-кү черни үлешкен мөгелер 25-25 хойлар-биле болгаш Хүндүлел бижиктер, алдын, мөңгүн, хүлер медальдар-биле шаңнатканнар. Наадымның тыва хүрешке шүүлгеш, Тываның Арзылаң мөгези хүндүлүг атты чаалап алган Айдың Монгушка чемпион кожааны Тыва Республиканың чаа соңгуткан Баштыңы Владислав Товарищтайович Ховалыг кедирген.

Сумо хүрешке чүгле Россия деңнелинде эвес, Европа болгаш Делегей деңнелинде ийилээ үжүүр былаажып кады хүрежип чоруур мөгелеривис шыы­рак белеткелдиин 2021 чылдың улуг Наадымның тыва хүрешке көргүстүлер.

Улуг-Хемниң мөгези сөөлгү катап улуг Наадымда 1989 чылда шүүлген турган. Ол дээрге Тываның Арзылаң мөгези Радислав Николаевич Наважап болур. Оон бээр барык 23 чыл эрткен. Бо удаада улуг Наадымда Улуг-Хемниң мөгези Айдың Монгуштуң шүүлгени, улуг чүгүрүк аъттар аразынга Улуг-Хемден Байыр Доржунуң аъды эртип келгени (өске аъды 2 дугаар болган) Улуг-Хем чонунга улуг байырлал болган. Шүүлген мөге, эрткен аът Улуг-Хемниң чаңгыс сумузу – Торгалыгдан болганы Тываның төөгүзүнде ховар болур кайгамчыктыг чедиишкин-дир. Ону катаптаары черле берге-ле боор.

Бо чүүлдү солунга парлаары-биле дужаап­ турда, «Тыва» КТРК-ның ютуб-каналында 2021 чылдың улуг Наадым хүрежин 88 муң ажыг катап көр­ген бооп турар. Ол дээш «Тыва» телерадиокомпанияның удуртулгазынга, ажылдакчыларынга четтиргенивис илередир-дир бис.

Мерген КЫРГЫС.

#Наадым_2021 #Тывахүреш #Шаңналдар #Тыва #Тува #Шынсолун #Тывадыл #Тывамедээ #Tuva #Shyntuva