«Бо чылдың ноябрь 7-де 100 чылдаанын демдеглеп эрттиргенивис Улуг Октябрь революциязының Тывага, тыва чонга чедирген эки салдарын билир бис. Ынчалза-даа эмин эрттир хувискаалчып, хүрээлеривис өрттедип, канчаарга-даа бойдустан салым-чаяанныг, кандыг-даа болза, эртем-билиглиг хам, ламаларывысты хоруп, харын-даа мырыңай узуткап чораанывыстан, ам бо хүннерде өөделевейн, арага-дарыдан, өлүрүүшкүн-чидириишкинден когарап чоруурувус ол.
Хөлүн эртир хувискаалчы эвес чораан болзувусса, тываларның сагыш-сеткил, угаан-медерел талазы-биле сайзыралы дыка бедик байдалда турар ийик» – деп «Контактыга» бодумнуң арынымга 2017 чылда бижип турган болдум.
Ук-төөгүмнү билип кээримге-ле, өгбелерим аразынга хам-даа, лама-даа кижи чорбаан. Ада-ием-даа, кырган-авам-даа (авамның ачазы Хендергениң кезек Саттардан, чаш турумда-ла чок болган), кырган-ачам-даа (ачамның авазы Улуг-Хемниң Барык Монгуштарындан, база чаш турумда чок болган) шажын-чүдүлгеге сундулуг, коммунистиг үеде бүдүү-даа болза, чүдүп чораан деп шыдавас мен…
Оларның бажын коваңнадып, аттарын адавааным улуг өгбелерим шажын-чүдүлгеге улуг хамаарылга чок чораан хиреде, бодум шаам-биле Тывага шажын-чүдүлгени катап тургузарынга эвээш-биче-даа болза, үлүүм киирген кижи-дир мен деп, удавас алдан харлаар деп баргаш, чурттап эрткен чуртталгамны сайгарып ора түңнедим.
Ооң бир херечизи – Чөөн-Хемчиктиң ам Кирбииш-Сарай дээр бичии сууржугашка бичии дуганга ажылдап, чурттап орган Шымбай-оол Куулар хелиң-башкыны Шагаан-Арыгже чалап алгаш, аңаа хоорай төвүнге, Совет Эвилелиниң коммунистиг партиязының (СЭКП) Улуг-Хем райкомунуң бажыңының (!!!) баарынга улуг мөргүл-ном номчутканым болур!
СЭКП-даа, улуг күрүне ССРЭ-даа буурап дүжер кандыг-даа барымдаа чок, күштүг турар үеде, улуг лама башкы чалап алгаш, хоорай ортузунга, хөй чон мурнунга улуг ном номчудуп турганым, ам бодап олурарымга кончуг-ла дидим базым турган-дыр!
Чөөн-Хемчиктиң Кегээн-Булак деп черге совет үеде дойдан тууйбу (кирпич) кылыр бичежек бүдүрүлге турган болгаш, ол сууржугашты эгезинде Кирбииш-Сарай, ооң соонда кыскаладыр Кир-Сарай деп ам бо хүннерге чедир адап чоруур (суурнуң чурттакчыларынга, кожууннуң удуртулгазынга амгы Кирбииш-Сарайның чараш тыва ады Кегээн-Булакты эгидип алырын сүмелээр-дир мен).
Кирбииш кылып турган болгаш, адында «Кир» деп сөс кирген. Оларны сарай адаанга кургадып турган болгаш, адында «Сарай» деп сөс немешкен ол суурну ынчан меңээ Кир-Сарайда эвес, Кегээн-Булакта улуг лама башкы бар, ону чалап алыр-дыр деп кым сүмелээнин ам орта сагынмас-тыр мен.
Бодаарымга, ол үеде хамык чүвени кылып турганым, анаа-ла артымдан бир-ле чүве азы кижи, кандыг-бир күш мени углап-баштап турган ышкаш турган…
Ол үеде, эрткен чүс чылдың 90 чылдар эгезинде, Кызылга аныяктарның «Күзел» театры тургустунган турган.
«Күзел» театры ынчан сарыг шажынның аңгы-аңгы бурганнарын, маадырларын көргүскен танцы-сам көргүзүүн тургузуп, ону Польшага болган фестивальга бараалгаткаш, улуг үнелелди ап, шаңнадып-мактаткаш, чанып келген турган.
Артистер ол көргүзүүн Шагаан-Арыгга кээп бараалгадыр деп саналдаарга, ынчан мен хоорайның күүсекчи комитединиң даргазы (ам болза чагырга даргазы) турган болгаш, дораан чөпшээрешкен мен.
Ам сактып орарымга, Кегээн-Булактан Шымбай-оол Куулар хелиң-башкыны адаанда чурукта башкының солагай талазында олурар угбай (адын бижээн дептерим көжүп тургаш читкен, ону танаан улус «Контактыда» мээң арынымче бижиптерин дилээр-дир мен) сүмелээн ышкаш чүве.
Ол угбай-биле кады Кегээн-Булакка чеде бээривиске, улуг лама башкы харын-даа чалалгалар барбаан, хостуг болган.
Демги угбай башкыны дыка эки таныыр болгаш, даарта Шагаан-Арыгга аныяктарның «Күзел» театры сарыг шажын-чүдүлгениң самын көргүзер, бо дээрге хоорайның аныяк даргазы Мерген Анай-оол деп оол-дур, силерни чон мурнунга мөргүл-ном номчуп берген болза деп дилеп турар кижи-дир деп тайылбырлап бээрге, башкы дораан чөпшээрежипкени кайгамчык болган. Ынчан Шымбай-оол Куулар башкы 93 харлыг турган-дыр…
Адар-Төш артын ажып кээривиске, улуг башкы: "Чаа-Хөлде эжим, Отчуржап башкыга ужуражыптайн" – дээрге, орук ара ынаар ээпкен бис.
Ынчан аарааш, оглунуң суур бажында бажыңынга чыдыпкан турган база улуг лама Отчуржап башкы-биле Шымбай-оол Куулар хелиң-башкының бо делегейге сөөлгү катап ужуражылгазы база ала-чайгаар болу берген..
Эжишкилер, Тываның улуг лама башкылары ынчан 3 шак ажыр хөөрешкеннер…
Ооң соонда чуртталгамда чамдык бергедээшкиннерге таварышкаш, шыдажып үнгеш, Тываның ол ийи улуг ламаларының мени база карактап-кадагалап чорууру ол ирги бе деп-даа бодаар апарган мен…
Шагаан-Арыгга улуг башкы-биле ийилээ мээң чаңгыс өрээл бажыңымга кады хонган бис (оглум авазы-биле төрелдеринге хонган).
Эртенинде «Күзел» театрының артистери хоорайның адаанда эмнелге чанындан эгелээш, кудумчуну өрү, орук дургаар, шаң-кеңгиргезин соктавышаан, үрер херекселдерин үрбүшаан, самнап чоктаарга, сүрлүг-даа, сүртенчиг-даа болган чүве.
Артистерниң Польша четкен майгынының адаанга ол үеде Тываның эң улуг назылыг болгаш эң улуг хелиң аттыг Шымбай-оол Куулар башкыны чалап олуртуп алган бис.
СЭКП Улуг-Хем райкомунуң бажыңының баарынга «Күзел» театрының артистери Самны төндүр көргүскен соонда, Шымбай-оол Куулар башкы улуг ном номчаан.
Ол дугайында чурукта Тываның улустуң хөөмейжизи, тыва хөөмейжилерниң Америкаже оруун ажыткан Геннадий Чашты, ынчангы районнуң харылзаа даргазы, ам Тываның харылзаа адырының хүндүлүг ажылдакчызы, хоочуну Мөңгүн-оол Куулар, ам Тываның улустуң артизи Александр Салчак база мен чурукта көстүп турар бис.
Ортузунда 93 харлыг хелиң-башкы Шымбай-оол Куулар, чанында башкыны чалаарынга дузалаан улуг чүдүкчү угбай (адын утканым дээш база катап буруум билиндим).
Өске чурукта – «Күзел» театрының удуртукчузу Николай Ооржак, мен база мээң улуг оглум Белек (ам экономика сайыдының бирги оралакчызы).
Шагаан-Арыгга «Күзел» театры Самны көргүскен, Шымбай-оол Куулар башкы мөргүл номчаан соонда, башкының холун актап, чон мурнундан өргүл кылгаш, Кегээн-Булакка дедир чедирип каан мен.
Удаваанда башкы өске делегейже аъттаныпкан деп дыңнаан мен. Кегээн-Булак чону улуг башкыга тураскаадып, суурунда улуг субурган тургузуп, ону ыдыктап алган деп билир мен.
Тываның Баштыңы Владислав Ховалыг улуг лама башкының шажын-чүдүлгени хоруп турган үезинде безин чонга дузалажып, сөөлгү хүннеринге чедир ажылдап, чурттап келген сууржугажы амгы Кирбииш-Сарайже алыс шын ады-биле Кегээн-Булакче электри шугумун киирип, чонга чырыкты кожуп бергенинге өөрүвес аргажок.
Мерген АНАЙ-ООЛ.
