“Убсу-Нур программазының” шинчилел ажыл-херектери

Тываның эртем төвү 30 харлаан

Тываның эртем төвүнде  Убсу-Нурнуң чоннар аразының  биосфера өөренип шинчилээр төвү апрель айда бодунуң тургустунганындан бээр 30 чыл оюн демдеглээр. Назы-үе-биле алыр болза кончуг хып дээн аныяк назын-дыр. Ажыл-агый-биле алыр болза ол хире үе иштинде кылдынган ажылдың үре-түңнели көстүр, ам-даа бурунгаар көрүш-биле ажылдаар, чогаадыкчы ханы бодалдарны ам-даа уламчылаар  назын-дыр.

"Убсу-Нурнуң чоннар аразының  биосфера өөренип шинчилээр төп" эртем болгаш өөредилге талазы-биле Тыва АССР-ниң күрүне комитединге чанынга тургустунган. (Доктаал № 138   19.04.1991 чыл).

1991-2018 чылдарда ону шинчилээр ажылдар чоруттунуп турган. Кады ажылдажылганың түңнелинде 1993 чылда Тываның болгаш Моолдуң девискээринде турар Убсу-Нур ыйгылаажын күрүнениң бойдус камгалалдыг чери кылдыр тургускан. УМФ-ниң болгаш моол эштерниң дилээ-биле 1997 чылда  ону биосфера кылдыр, база 2003 чылда Убсу-Нур шенелдезиниң түңнелинде Убсу-Нур ыйгылаажы бүдүн  эргени ап, Юнесконуң бүгү делегейде бойдус салгалын шинчи­лээри-биле  төөгүнүң база культураның даңзызынче кирген улуг ажылды Убсу-Нур төп кылган.

Тываның бойдузун өөрениринге чоннар аразының Убсу-Нур программазының үнелеп четпес шинчилел ажылдары Тывага эртемни сайзырадырынга кол өзек болганын айтып каалы.

Виктор Викторович Бугровский (23.02.1928-20.09.2004) – Убсу-Нур төптүң үндезилекчизи, эртем ажылдакчызы (1984-2004), чүгле ол-даа эвес ол Замбийн Батжаргал-биле кады Убсу-Нур программаның база удуртукчузу болган.  Оларның эгелээшкини-биле Убсу-Нурнуң ыйгылаажын шинчилеп эгелээн экспедицияны Төп Азияже (Тыва, Моол, Кыдат) организастаан. 1990 чылда ол экспедициязының ажылының дугайында “Төп Азияның ландшафтары” деп 3 томнуг монографияны парлап үндүрген. В.В. Бугровский Убсу-Нур ыйгылаажын камгалалдыг чер кылыр төлевилелдиң автору болгаш эгелээн кижи база ол болган. Ол Россий-Кыдат эртем, культурлуг харылзааларны сайзырадырынга болгаш калбартырынга  идепкейлиг талалакчы чораан. Ооң кылган ажылдары хөй, ол 14 доктор база 12 кандидат диссертацияларын камгалаан удуртукчу, эртем консультантызы, 5000 ажыг эртем ажылдарын үндүрген,  9 чоннар аразының симпозиумунуң ажылдарын харыысалгалыг редактору болган. “Убсу-Нур ыйгылаажы” альбомнуң редактору. Виктор Викторович ТР-ниң Парламентизиниң Хүндүлел бижииниң эдилекчизи, Кыдаттың Хунань экономиктиг географиязының интститудунуң хүндүлүг профессору, экологияның профессору “ТР-ниң алдарлыг ажылдакчызы” бедик аттың эдилекчизи.

Замбийн Батжаргал – (д.ф-м.н.), Убсу-Нур про­грамманың база бир удуртукчузу, Моолдуң долгандыр турар хүрээлелиниң сайыды, Японияда Моолдуң элчини, улуг политик, хөй-ниити ажылдакчызы.

Светлана Сүрүңовна Курбатская – Убсу-Нур төптүң үндезилекчилериниң болгаш “Убсу-Нур программаның” удуртукчуларының бирээзи, Тыва эртем төвүнүң директору чораан, география эртемнериниң доктору, ТКУ-нуң физиктиг географияның болгаш геоэкологияның кафедразының профессору, “Хову бюллетени” жур­налдың комиссиязының кежигүнү болгаш оон-даа өске. Тывага болгаш Моолга Чоннар аразының Убсу-Нур эртем симпозиумунуң организатору.

Светлана Сүрүңовна РАН-ның академиги  Г.В. Добровольскийниң  удуртулгазы-биле “Почвенный покров и биогеохимия межгорных котловин Тувы” деп диссертацияны камгалааш, биология эртемнериниң кандидады эртем чадазын алган. 

100 ажыг эртем ажылдарының, ооң иштинде 8 монографияның,  5 өөредилге-методиктиг ажылдарның автору. Ооң удуртулгазы-биле 3 кандидат диссертация­зы камгалаттынган.

Убсу-Нур программа 30 эртем, 200 шинчилекчи албан организацияларны, университеттерни, ООПТ-туң ажылдакчыларын болгаш Москваның, Санкт-Петербургтуң, Новосибирскиниң, Тываның, Моолдуң, Германияның, Польшаның, Кыдаттың, Швецияның, Белоруссияның эртем институттарын хаара туткан.

Ук программаның удуртукчузу профессор Виктор Викторович Бугровскийниң  ажылды болгаш кады чу­гаалажып турар кижизиниң сонуургалын хаара тудуптар талантызының онзагайын,  ол дугайында хөй эртемденнер, оларның өөреникчилери чылыг сактыышкынны чугаалап турарын демдеглээри артык эвес. Ук программаны үндезилээн болгаш ооң ажыл-херээнге киришкен кижилерниң ажылы үнелеп четпес шыгжамыр болганын айтып каалы.

“Убсу-Нур программаның” ажылынга хамааржып турар камгалалдыг черлерге доктааптаалыңар.

Цугээр-Элс (Цугер-Элисс) –Тес-Хемниң солагай талазында чыдар хөй элезинниг чери Убсу-Нур ооргажының камгалалдыг чери бооп турар. Ооң шөлү 47000 га.

Ончалаң турлаа. Ооң бедии далай деңнелинден 1100-1350 м турар.  Ооң девискээринде кадыр хаяларның үнүштери, даг черниң, шынаа-хову холумактыг элезиннер-биле шыптынган. Ончалаң турлаа Тываның күрүне университединиң студентилериниң эртем-шинчилел ажылдары чорудар чери апарган.

Тере-Хөл Убсу-Нурнуң  база бир онзагай бойдус курлавырлыг, чараш чурумалдыг камгалалдыг чери. Ооң гидрохимиктиг, гидробиологтуг онзагай талаларын Г.С. Шилькрот, С.П. Кретов, П.Л. Макаров, В.В. Заика шинчилээннер. Ооң ниити шөлү 100 км², ханызы 39 м. чедип турар. Ол хову болгаш ээн черлерде мурнуу болгаш мурнуу-чөөн талазындан, Тывада Эдер-Элезин, Моолда Алтан-Элс талазында элезиннер-биле долдунган. Олче оон-моон бичии арык суглар агып кирип чыдар. Мында мал-маганны бүдүн чылда кадарып, одарладып турар.

Ямаалыг турлаа. Ямаалыг турлааның ниити камгалалдыг шөлү – 36850 га.  Турлагны долгандыр янзы-бүрү оът-сиген үнген кургаг хову чаптылып чоруткан. Мурнуу кезээнде буруңгу скиф, гун-сармат, түрк, кыргыз үелерниң базырыктары, хөөржүдүлгелери кончуг хөй. Ямаалыг турлаа  300 ажыг археологтуг тураскаалдарны камгалаарынга кирип турар.

Даглыг черниң арга-ховузу. Ол Барыын болгаш Чөөн Таңды-Ууланың сыннары бооп турар. Оларның бедии далай деңнелинден 1000-2600 м чыдып турар.

Бедик даглыг черлер. Убсу-Нур ыйгылаажының Тундрага дөмейлешкек бедик даглыг черлерниң баштайгы шинчилээшкини Чөөн Танну-Ола сыны (Ү-Шынаа), Хорумнуг-Тайга сыны, Сангилен эдээ (Улар),  Барыын Саянның сыннары (Кара-Хөл). Бо шинчилээшкиннерге Седельников, 1984, 1985; Седельникова, 1982, 1985; Курбатская, 1990, 2001; Сагды, Самбыла  болгаш о.ө. 2002) “Убсу-Нур шенелдези” программа-биле харыл­заалыг бооп, ону өөренип көргеннер. 

Бедик Даглыг Мөңгүн-Тайганың Мугур хемниң бажында үнүп турар оът-сигеннер

Төптүң амгы үеде байдалы, сайзыралы, сорулгалары, киржикчилери.

“Убсу-Нурнуң программазы” 2019 чылда Тываның эртем төвү (ТЭТ)  кылдыр эде адаттынып, ооң шинчилел ажылдары база улгаткан.

Ооң кол сорулгазы бойдус болгаш хөй-ниити эртемнерге үндезин болгаш дузалал шенелделерниң күүселдезин чедип аары, хоойлуларга чаа билиглерни чурумчудуп, ону девискээрниң экономиктиг, социал болгаш сагыш-сеткилдиң сайзыралынга ажыглаары болур.

Бөгүн Тыва эртем төвүнде штадында 25 кижи бак­таап, 2 лаборатория болгаш девискээр өөредилгезиниң эртем салбыры бар. Ооң директорунга аныяк, талантылыг кадын, биология эртемнериниң доктору Чойган Николаевна Самбыла томуйлаттынган.

Чойган Николаевна Самбыла – 1996 чылда ТКУ-ну кызыл диплом-биле дооскан, профессор С.С. Курбатскаяның эртем консультантызы, РАН-ның корреспондент кежигүнү В.П. Седельникованың удуртулгазы-биле «Запасы надземной фитомассы тундровых сообществ высокогорий Тувы» деп кандидат диссертациязын камгалаан, биология эртемнериниң доктору, доцент, амгы үеде Тыва эртем төвүнүң директору. ТР-ниң Чазак Даргазының аныяк эртемденнерни деткииринге төлевилелдерниң күүседикчизи. 

 Чойган Николаевна 104 эртем ажылдарының, монографтарның болгаш өөредилге-методиктиг ажылдарның, ооң иштинде ВАК, Scopus база WoS деп журналдарга үнген чүүлдерниң автору. Чойган Николаевна Убсу-Нур улус чоннарның симпозиумнарының  чыындылары болур «Экосистемы Центральной Азии: исследование, сохранение, рациональное использование» деп улуг хемчээлдиг шинчилел ажылдарын редакторлаан.

Ол шинчилелдерниң аразында  Тываның даглыг черлеринде турар сыын, иви, сарлыктың дузалал ажыл-агыйларын организастап ажыглап болурунуң хемчеглери бар.  2019 чылдың июнь-август айларында ооң удуртулгазы-биле ТР-ниң ”Туран” сыын ажыл-агый черинге экологтуг мониторгини организастап,  5 этно-эко турисчи эртемге үндезилээн объектилерни белеткээн.

2020 чылдың июль 5-8 хүннеринде 15-ки Чоннар аразының Убсу-Нур симпозиуму болуп эрткен Аңаа Россиядан, Кыдаттан, Моолдан, Казахстандан, Киргизиядан, Узбекистандан, Италия болгаш Япониядан 186 эртемденнер киришкен. Оларның иштинден 38 эртем докторлары болгаш 54 кандидаттар киржип, Төп Азия чоннарының бойдус болгаш культура-төөгүзүнүң салгалының айтырыгларын сайгарып чугаалашканнар. Онза камгалалдыг черлерни болгаш ховар болгаш чидип болгу дег дириг амытаннарның хевирлерин болгаш келир үеде хөгжүлдениң сайзыралының планын чугаа­лашканнар.

ТЭТ келир үеже бурунгаар, чаа болгаш ажыктыг төлевилелдерниң боттанырынга улуг бүзүрел көрүш-биле ажылдап турарлар.

Эрткен чылын ТЭТ-тиң директору, биология эртемнериниң доктору Чойган Николаевна Самбыла төптүң ажылдакчылары-биле Новосибирск хоорайже ажылчын сургакчылаашкынны кылганнар. Ооң кол сорулгазы – албан черлери-биле эртем харылзааларын тудары, дуржулга солчулгазы, аныяк специалистерге эртемнерниң (биология, экология, зоология, генетика, экономика болгаш о.ө.) чедиишкиннери-биле таныжары болган. Келир үеде эртем-шинчилел ажылынга болгаш эртем талазы-биле хемчеглерни кады эрттирериниң керээлерин чарган.

Тыва эртем төвүнүң директору, биология эртем­нериниң доктору  Чойган Самбыла СО РАН-ның экономика болгаш үлетпүр бүдүрүлгезин организас­таар институттуң директору, экономика эртемнериниң доктору, профессор, РАН-ның корреспондент кежигүнү, академик Валерий Анатольевич Крюков-биле база СО РАН-ның даргазы, химия эртемнериниң доктору, профессор, академик, Россияның күрүне премиязының лауреады Валентин Николаевич Пармон-биле ажылчын ужуражылгаларны кылган.

2021 чылда ТЭТ-тиң директору Ч.Н. Самбыла база ТываИКОПР СО РАН-ның директору  В.И. Котельников Соңгу, Соңгу-Чөөн Азияның (МНЦТВ) кызыгаар айтырыының дугайында кады ажылдажылга керээни СО РАН-ның экономика болгаш үлетпүр бүдүрүлгени организастаар институттуң директору, кол эртем ажылдакчызы  экономика эртемнериниң доктору (д.э.н.) Вячеслав Евгеньевич Селиверстов-биле чарган. Ооң кол сорулгазы эртем-шинчилел ажылдарынга  Россияның чөөн талазында кызыгаар айтырыынга сонуургалдар болур. Олче Корея, Япония, Казахстан, Моол болгаш Кыдаттың кызыгаарында девискээрниң партнерлары кирип турар. Экономиканың, экологияның чөрүлдээлеринге ук девискээрни бүрүнү-биле сайзырадырынга кады ажылдажылганың айтырыгларын планнап турар.

Шинчилел ажылы амыр эвес, Тываның эртем төвүнүң ажылдакчыларынга келир үеде чаа болгаш ажыктыг төлевилелдерниң боттанырынга бурунгаар, улуг бүзүрелдиг көрүш-биле ажылдаарынга чедиишкиннерни күзеп каалыңар.

Раиса Ондар,

РФ-тиң улус өөредилгезиниң тергиини, ТР-ниң өөредилгезиниң алдарлыг ажылдакчызы, РФ-тиң ЖЭ-ниң кежигүнү.