Тыва деп чүл? Тывалар деп кымнарыл? Тыва болгаш урянхай деп сөстер кажан тыптып келгенил? Бистиң тыва чонувустуң амгы хевири кажан тургустунуп эгелээнил? Бо-ла бүгү айтырыгларга харыыларны бистиң чаңгыс чер-чурттуувус, Россия Федерациязының Камгалал сайыды, Россияның Маадыры Сергей Күжүгетович Шойгунуң бот-идекпейи болгаш удуртулгазы-биле чыып тургускан «Урянхай. Тыва дептер» деп 7 номнуг чыындыдан тып ап болур бис.
Ук чыынды он ажыг чыл бурунгаар (2007-2008 чылдарда) чырыкче үнген-даа болза, ооң тыва чонга, тыва эртем, өөредилге, культурага үнези, ужур-утказы чүс-чүс чылдарда-даа өшпес. Номну белеткеп тургузарынга канчаар-даа аажок улуг үлүг-хуузун сураглыг эртемденивис Кара-кыс Донгаковна Аракчаа база киирген.
Тываның девискээринге эрте-бурунгу үелерде чурттап чораан чоннарның төөгүзүнден эгелээш, эрткен 20-ги чүс чылга чедир болуушкуннарны шинчилеп бижээн янзы-бүрү ажылдар бо номда чыгдынган. Бурунгу Кыдаттың Тывага хамаарышкан төөгүлүг бижимелдерни, Тываның девискээринге кээп, ону бүгү талазы-биле шинчилеп чораан улуг орус болгаш даштыкы эртемденнерниң эртем ажылдарын, аян-чорукчуларның орук демдеглелдерин база Орус, Моол, Кыдат күрүнелерниң аразында Тываның салым-чолун шиитпирлээн чагаалажышкыннарны, дугуржулгаларны болгаш өске-даа документилерни ук номдан көрүп, таныжып ап болур бис.
Чыындының тургузуу:
1-ги ном: Тываның болгаш Төп Азияның чоок-кавы девискээрлериниң бурунгу аймак-сөөктери (бистиң эрага чедир II-ги муң чыл – XIX чүс чылдың төнчүзү). Н.Я. Бичурин, Н.Ф. Катанов, Г.Е. Грумм-Гржимайло, Сым Цянь, Рашид-ад-Дин, Л. Гумилевтуң ажылдары.
2-ги ном: Саян-Алтайның аймак-сөөктери. Урянхайлар (IV-кү чүс чыл – XX чүс чылдың эгези). В.В. Радлов, Д.А. Клеменц, Г.Н. Потанин, Г.Е. Грумм-Гржимайло, Н.В. Кюнерниң ажылдары.
3-кү ном: Урянхай край. Тыва-орус харылзаалар (XVII чүс чылдың эгези - XX чүс чылдың эгези). А. В. Андрианов, М. А. Кастрен, В. А. Ошурков, В. Л. Попов, В. М. Родевичтиң ажылдары. Ойраттарның төөгүлүг ыры.
4-кү ном: Урянхай край: бодалдар белдири (XIX чүс чылдың төнчүзү – XX чүс чылдың эгези). Англи аян-чорукчу Д. Каррутерстиң «Билдинмес Моол күрүне» база орус эртемден Ф. Я. Коннуң ажылдары.
5-ки ном: Урянхай край: Урянхайдан Таңды-Тывазынче. П.А. Чихачев, Л.Э. Шварц, А.М. Африканов, П.Е. Островских, Е.К. Яковлев, М. И. Венюков, В.Л. Попов, А.К. Львов, М.Г. Сафьянов, Н.И. Леоновтуң ажылдары.
6-гы ном: Таңды-Тыва Арат Республика (1921-1944). В.А. Обручев, С.В. Шостакович, В.И. Дулов, Р.М. Кабо, О. Менхен-Хелфенниң ажылдары.
7-ги ном: Тываның эрте-бурунгу тураскаалдары (хүлер чүс чыл – XIX чүс чылдың төнчүзү). И.С. Боголюбский, А.Д. Клеменц, П.М. Мелиоранский, С.Р. Минцловтуң ажылдары, совет болгаш амгы россияның эртемденнери А.Д. Грач, М.П. Грязнов, М.А. Дэвлет, Д.Г. Савинов, К.В. Чугунов, Л.Р. Кызласовтуң ажылдары.
Аржаанга тывылган скиф хааннарның базырыктары, эрте-бурунгу түрк үениң даш тураскаалдарда бижимелдери, Шагаан-Арыгга болгаш Тере-Хөлге тывылган уйгур хоорайларның бузундулары, кыргыс хаанналга үезиниң артынчызы – Багырның хылыжы болгаш оон-даа өске чүүлдер амгы тыва чонга кандыг хамаарылгалыгыл? Тоба хааннар, Күл-тегин, Сүбедей маадыр, Джелме ноян, Алан-гуа кадын деп кымнарыл? Скифтер, гуннар, түрктер, азтар, чиктер, уйгурлар, кыргызтар, сяньбийлер, тобалар, урянхайлар деп кымнарыл? «Урянхай. Тыва дептер» деп ном ол бүгүнүң дугайында биске төөгүп чугаалап бээр дээш, чүгле бистиң ону ажыдып номчуп эгелээр шагывысты четтикпейн манап турар.
Yстүнде адаанывыс чоннарны дорт-ла тыва чон деп шыдавас-даа болзувусса, ол чоннар амгы тыва чоннуң боттанып тургустунарынга тус-тузунда үлүүн киирген деп бо хүннерниң төөгү эртеминиң чедиишкиннеринге даянып алгаш, бүзүрелдии-биле чугаалап болур бис. Чижээлээрге, салчак болгаш иргит деп аймактарның аттары скиф үеде-ле скифтерниң адырлары кылдыр билдинип турар, а түлүштерниң дугайында гунн үениң бижимелдеринде чугаалап турар. Эрте-бурунгу түрктерниң төөгүзүнде ол-ла түлүш болгаш куулар аймактар кирип турар, а ондарларның ады – уйгур үеден, кыргыстарның – кыргыс үеден эгелеп төөгүде хөйү-биле дыңналып эгелээн дээн чижектиг болгаш оон-даа хөй төөгүлүг фактылар болгаш шинчилелдер бо номда кайы хөй.
«Мээң төрээн черимге болгаш ооң улузунга тураскааттым» деп Сергей Шойгу номнуң башкы арнында бижээн. А ийиги томнуң эге сөзүнде ол «Төрелин билбес кижи дөңгүр көк буга ышкаш» деп тыва үлегер домакты киирген. Бо үлегер домакты кииргенинден-не 7 томнуг улуг дептерни чүге чыып тургузуп, чырыкче үндүргениниң алыс чылдагааны билдине бээр. Тыва чон бодунуң төөгүзүн, культуразын, дылын, бот-минниишкинин болгаш бот-чоргааралын утпазын, чидирбезин, өгбелерниң төөгүзүнге даянып алгаш, бурунгаар чүткүүр, сайзыраар хей-аъттыг болгаш сорук-күштүг болзун дээн Сергей Шойгунуң изиг күзели моон илереп турар. Шынап-ла, «төрелин билбес кижи түрээр, төөгүзүн билбес кижи төөрээр» болгай. Ынчангаш бис, тывалар, кымнар бис, кайыын үнген бис дээрзин база кайнаар углап бар чыдарывысты кончуг эки медереп билген турар ужурлуг бис. А ол медереп билиишкинге канчаар-даа аажок улуг дузаны «Урянхай. Тыва дептер» бистиң шуптувуска чедирер дээрзи чигзиниг чок.
Людмила Мижит, филология эртемнериниң кандидады, ТГШИ-ниң башкарыкчы эртем ажылдакчызы. #Шын
