Владимир Ленин-биле чаңгыс хүнде төрүттүнген ховар кыс Вилена

Тываның С. Пюрбю аттыг аныяк шүлүкчүлериниң I дугаар конкурузунуң лауреады, Тываның культуразының алдарлыг ажылдакчызы, Хандагайтының уран чүүл школазының хореография салбырын үндезилээн башкы, Шагаан-Арыгның гимназиязының 2004-2012 чылдарда директору, Тываның сураглыг орус дыл башкызы Полина Донгак биле этнопедагогиканың таваан салган чогаалчы Чүлдүм Чаптың улуг кызы Вилена Ооржак апрель 22-де төрүттүнген хүнүн демдеглээр турган. Арай-ла эрте эглип келбес оранче аъттаныпканы хомуданчыг. "Ынаар ырак" деп номундан үзүндүлер.

 Бир-ле кежээ…

Ынаар ырак,

Ынакшылдың ыры долган

Ыржым черде,

Ресторанда кады ор бис.

Таакпы ыжы,

Тааланчыг аялгалар…

Таваар тургаш,

Танцыже чалап аар сен.

Хей-ле черге

Кезек ыыт чок олурар бис,

Хей-аът кирип,

Херек чок сөс солчур-даа бис,

Эрткен барган

Эрте чашты чоктаар-даа бис,

Эш-өөр сактып,

Элээн кады каттыржыр бис.

Шак бо кежээ

Чааскаанзыраан сеткилимни

Шаа барып

Чалгынналдыр ырлаарга-даа,

Чалыы шаамда

Чарлыышкынны оштааны дег,

Шала ишкен

Шампанское артып калыр…

Сактыр чүмүл?...

Сөзү: Вилена Ооржактыы. 

Аялгазы: Вилория Шожукпанныы.

Сарыг бүрү дүжүп турда,

Сагыш сеткил саймааралып,

Сайзанактап ойнап өскен

Сарыым сени сактыр чүмүл?

                   Кожумаа:

Кааң дээрде дистинчипкен

Кажып чанган куштар көргеш,

Караам чажы бүлдеш кыннып,

Калган ачам сактыр чүмүл?

Күскү дүне соңга өттүр

Күзүңгү дег айны көргеш,

Хүнде-чылда бүтпейн барган

Күзелдерим сактыр чүмүл?

 Херээ чүү деп?

(тыва кожаң аянынга)

Анай-Карам алыс мени сактып чорза,

Аът бажы дег алдынның-даа ажыы чүү деп?

Хенче-Карам кедизинде кады чорза,

Хемчээп четпес мөңгүннүң-даа херээ чүү деп?

       Чараш-Карам чанымдан мээң ырай берзе,

       Чарыш аъды мунуп чораан ажыым бар бе?

       Хөлчүң-Карам күжүр менден хөңнү калза,

       Хөлге-чычаан эдилээн-даа херээм бар бе?

Эжим меңээ чүгле ынак чоруур болза,

Эрге-дужаал, алдар-аттың ажыы чүү деп?

Сарыым уруг чаңгыс меңээ шынчы чорза,

Саадап четпес дүжүлгениң херээ чүү деп?

1999 ч.

Авамга

Сактырымга,

Сагыжың-на саарзыкталып орган ышкаш.

Сестиримге,

Сени дыка хомудадып чордум ышкаш.

Ырай бээрге,

Ынаамны-даа көргүспээним анчыг ышкаш.

Ыжык черге,

Ыыдың үнмейн, ыың кээп-ле турган ышкаш.

Бодап көөрге,

Бодум-на дээш, чүгле мен деп чордум ышкаш.

Берге кээрге,

Белен чүве сен чогуңда чок боор ышкаш.

Дүне сени

Дүвүрелдер удутпайн-даа турган ышкаш.

Сактырымга,

Сагыжың-на саарзыкталып орган ышкаш.

Ноябрь, 2002 ч.

Өпей ырга

тураскаадыг

Кара чаштан

Кавайымның

Хайыралдыг өпей ыры.

Уруг чаштан

Уйгу-дүшке

Уяранчыг өпей ыры.

       Авазының

       Аас-кежиин

       Авыралдаан өпей ыры.

       Иезиниң изиг чүрээн

       Илереткен өпей ыры.

Кырган-ава

Кышкы кежээ

Кылыын чазаар өпей ыры.

Энезиниң

Эриг баарын

Эргелеткен өпей ыры.

2000 ч.

Хамаан эвес, ажырбас оң…

Кандыг кончуг хомудалга алзырым ол –

Харааданчыын,

Кара сеткил сагыжымдан ыраваска –

Халалыын ай,

Каптагайга чаңгыс берген чуртталгамда –

Хамаан эвес,

Караам чажы улай-улай бадып турда –

Каттырар мен…

Аас-дылдың, хоозун хоптуң күжүр менден

Арылбазын,

Адааргалдың алдар-атка кадалырын –

Аарышкылыын,

Амыдырал катап эглир харыы чокта –

Ажырбас оң,

Ала-чайгаар бүлдеш диген чажым чоткаш –

Амыраар мен…

2000 ч.

Кыйгы

Тарбаганның мелегейин чоок-кавыда аң-меңнер дөгере кайгаар турган. Артында ижээп чыдыптар болгаш ындыг ирги бе, шала часкаар аамайсыы дам баар. Өске бүгү өртемчей, дириг чүвелер дөгере бойдустуң кыйгызы-биле оттуп, дирлип турда, үңгүрүнүң чанында даамчырап, боданып чадап олурар.

Хөөкүй Тарбаган кончуг-ла эки, бодунуң шаанга тааржыр үеде төрүттүнүп, бодарап келген болган. Бо шаг дээрге онзагай шаг ышкажыл: угаангыр-шимченгир, эртем-билиглиг, чүвени дүрген шиңгээдип алырлар оран-чуртунга херээ чок. А тарбаган ышкаш шала дүлээргей, медерели хирелиг, а херек болза эң-не чоок эш- өөрүн-даа садыптар амытаннар кончуг депшип-мандып чоруур үе-дир бо.

Бир-ле катап Тарбаганга үстүү орандан: «Тайга эдээнде ан- меңни дөгерезин чагырар сен» — деп чарлык келген. Дүжүлгезин чуурда дыл-домаа бар эвес, сөс безин кожуй албас тарбаган өөрээнинден янзы-бүрү үннер эдип, улуй-даа кааптар, бус­таар-даа, ээрер-даа болган. Чагырыкчылаан ояар албатызының амыдыралын уттупкаш, одар-белчиир­лиг черлерже уштап-баштавас, чүгле боду чара семирип алган көөргеттинип кылаш­таар болу берген. Бүдүжүнден көзүлбес, ыжык сыгыр карактары тотканындан дам чидип, караа көзүлбестеп эгелээн.

Ам канчаар, шаг шаа-биле турар эвес... Тайга эдээниң аң- меңи бодунуң чагырыкчызының мелегейин чеже кайгаар боор, өөрени-даа бергеннер. Чүгле арга-эзим, тайга-таскыл аңнарының шоодуп кыжырарынга шыжыгар турганнар. Шынап-ла, амытан албатыны чагырар аң дээрге эң-не кашпагай, мерген угаанныг, чүвени уштап-баштап шыдаар аң-на болур болгай. Бойдус боду ынчаар чаяап каан. А бо чүү деп амытанда баштадып алган чо­руур адыгуузуннар боор бис? — деп бодап келгеннер.

«Пар кайыл?! Пар чүнү көрүп турарыл?!» — деп, аң-меңнер аразында дүвүреп үнген. Шынап-ла, коргар чүвези чок, кончуг- ла чүреккир, шын дээш туржур Пар деп аң аравыска чораан ышкажыгай. Ам канчап барган, чүде барган, деп бо. Тайганың эдээн одуртур дилээш, тыппааннар. Элдеп-ле чүве. Алаак- хову, арга-эзим аңнары база чоокта көрбээн болган.

Ынчаар хөлзеп турда, кара кускун ужуп келгеш: «Сураг­лаан Парыңар тайганың шышпык бажында чор» — деп сөглеп-тир. Аңнар аразында сүмелешкен ёзугаар: «Шын деп чүве чок кагды. Чүү деп мындыг чагырыкчыда баштадып алган, өлүп-кырлып чоруп бердивис?» — деп Парга четкеннер. Пар тургаш: «Хамык ужур Тарбаганда эвес, а бодуңарда. Кандыг-даа чүве болуп турда, бажыңарны халаш кылгаш, чүге сөгүрүп, чөпшээрежип чоруур си­­лер? Бодуңарны кажан хүндүлеп эгелээр силер?!» — деп, тайга бажын сирлеңнедир кыйгы салган.

Ол үеде шимээн ажыглап, үстүү оранче дырбактанып, хербектенип чорааш, дээргиниң мурнунга Өрге кээп, күдүк базып: «Хүндүлүг, Хайырааты! Тайга эдээниң аңнары үймээн үндүрүп, шөлүттүрген Парга барып бараал­гап чордулар» — деп чашпаалаан....

Дидим болгаш чырык баштыг Парга ужурашкан аңнар хей- аъды көдүрлүп, кончуг шиитпирлиг аал-оранынче углапканнар. Тайга эдээн­ге келирге, Тарбаганны ха­лаан, орнунда чаа чагырыкчы Өрге олурган. Алаң кайгай берген амытаннар аразындан бир дугаарында Дилги: «О-о! Чаа дүжүлгеңер-биле, хүндүлүг чагырыкчывыс, Өрге. Саадаңар, саадаңар!» — деп авыяастап, долдаңайны-ла берген. Аңаа улаштыр Сааскан далдыраан, ынчаар-ла хол аайы-биле шупту аңнар байыр чедирип, Өргениң өөрүшкүзүн үлешкеннер. А Парның кыйгызы тайга бажында чааскаанзыргай чаңгыланып чыдып калган...

2011 чыл.