Чеди-Хөл кожуунда Хову-Аксының уругларның уран чүүл школазы Тыва Республикада база бир эки көргүзүглерлиг школаларның бирээзи. Ооң иштинде “Тыва Республиканың уругларның үлегерлиг чогаадыкчы уран чүүл коллективи” деп атка каш удаа төлептиг болуп турар “Эдельвейс” бөлүү республиканың болгаш кожуун, сумузунуң адын тудуп, делегей чергелиг мөөрейлерге чедир киржип, шаңналдыг черлерге чедип чоруур. Ооң чижээн чугаалаарга, көңгүс чоокта чаа олар культура адырында делегей чергелиг “Бирги шаңнал” дээш мөөрейге тиилекчи болганнар. Мындыг кайгамчыктыг бөлүктүң дугайында сонуургавастың аргазы чок. Ынчангаш ооң удуртукчузу Чөөн Сибирьниң күрүнениң культура болгаш уран чүүл академиязының доозукчузу, Тыва Республиканың культуразының алдарлыг ажылдакчызы, дээди категорияның башкызы Марита Иргит-биле чугаалаштывыс.
– Амыр-менди, Марита Борисовна! Удуртуп турарыңар “Эдельвейс” бөлүүнүң дугайында таныштырып көрүңерем.
– 2005 чылда Чеди-Хөл кожууннуң Хову-Аксы суурнуң уругларның уран чүүл школазының баазазынга театралдыг уран чүүл коллективи “Эдельвейс” тургустунган. Амгы үеде коллективте назы-хар аайынче 3 бөлүк бар. Ында шупту 43 уруг барып турар. Уругларым-биле концерттерге, янзы-бүрү байырлалдарга, мөөрейлерге, ачы-дуза акцияларынга болгаш кожууннуң өске-даа хемчеглеринге киржип турар бис. Ажылывыс түңнели эки болуп турарын, янзы-бүрү мөөрейлерге киришкеш, чаалап алган шаңнал-макталдарывыс, чедиишкиннеривис бадыткап турар.
– Эң-не улуг чедиишкиниңер чүл?
– Мөөрейлерге, фестивальдарга киришкеш, доктаамал чедиишкинниг болуп турар бис. Ынчалза-даа эң-не улуг чоргааралывыс, бүгү-ле чедиишкиннеривистиң үнелели болур “Тыва Республиканың уругларның үлегерлиг чогаадыкчы уран чүүл коллективи” деп атты алганывыс. Бедик күүседикчи мергежил болгаш чогаадыкчы, идепкейжи ажыл-агый дээш “Эдельвейс” коллективинге бо атты тывыскан.
– Ажылыңар мындыг чедиишкинниг болур дээрзин коллектив тургустунуп турган үеде бодап, ындыг сорулганы салып турган силер бе?
– Ийе, черле эгезинден тура чедиишкиннерлиг болур ужурлуг бис деп сорулга салдынган турган. Бо чылдар дургузунда дыка хөй республика болгаш республикадан дашкаар мөөрейлерге киришкен үре-түңнелдеривис дыка хөй. Бүгү делегей чергелиг мөөрейлерге киришкеш, ийи дугаар Гран-при шаңнал алганывыс бо. Бир дугаар дээди шаңналывысты 2011 чылда Кемерово хоорайга "Сибирьниң сылдыстары чырыдып тур" деп мөөрейге алган бис.
– Чоокта чаа алган чедиишкиниңер дугайында чугаалап көрүңерем.
– Эрткен чылдың август айда уран чүүл адырында “Бирги шаңнал” деп делегей чергелиг чогаадыкчы мөөрейге киржири-биле “Чыкпак думчук” деп уругларга шииниң видеобижидилгезин чоруткан бис. Ооң соонда онлайн хевирге шилилге чаданы эрткеш, Москва хоорайга түңнел кезээнге киржири-биле чалаткан бис. 2022 чылдың январь 10-да киришкеш, Гран-при шаңналын алдывыс. Мөөрейге Россияның аңгы-аңгы булуңнарындан 10 аңгы коллектив киришкен. Фэнтези элементилиг көргүзүг жюри кежигүннериниң чүрээн тудупканы чажыт эвес.
Аңаа уругларым-биле Екатерина Танованың “Хуулгаазын согун” деп фантастиктиг шиизин сценажыдып тургускаш, көргүстүвүс. Ниитизи-биле 18 уруг, 4 үдекчи, оларның иштинде 3 ада-ие база мен бодум чордум. Мөөрейже чоруурда, уругларның ада-иези-биле болгаш Тыва Республиканың Культура яамызының курлавырлар төвү-биле чөпшээрежилгени кылган. 2022 чылдың январь 5-те Красноярск – Кызыл автобус рейзи-биле чорааш, мөөрейге киришкеш, январь 13-те чедип келдивис.
– Аңаа белеткениринге нарын чүүлдер турду бе?
– Уруглар черле кызымак, салым-чаяанныг болгаш, шыдаан деп санаар мен. Идик-хеп, орук өртээ, чемненир, чурттаар талазы-биле база культурлуг дыштанылга организастаарынга бүгү-ле саң-хөө чарыгдалдарын ада-иелер болгаш уругларның хоойлу ёзугаар төлээлери харыылап турган. Шии көрүштүг, солун болзун деп бодаар болза, сөзүглелдиң белеткели, ыры-хөгжүм шилилгези, организастыг белеткелинден аңгыда, костюмнарны, танцы-самны, каасталгаларны боданып, пластиктиг кезектерни, шилчилгелерни, ойнакчыларның туружун шиитпирлээр апаар. Шии төрүттүнгеш, баштайгы көргүзүг турзун деп бодаар болза, чеже-даа берге болза, ол хире күштү үндүрер херек. Күжениишкинни үндүрүп тургаш, белеткеп алган ажылывысты Москва хоорайның “Москонцертке” көргүскенивис улуг чоргаарал.
– Ындыг улуг мөөрейниң дээди шаңналын алыры дыка-ла өөрүнчүг боор аа?
– Жюри кежигүннери Россияның алдарлыг артистери болгаш уран чүүлдүң ажылдакчылары бистиң бичии артистеривистиң күүсеткен уран чүүлүн чогууру-биле үнелээш, эң-не чылыг-чымчак үнелээшкинни сагыш-сеткилиниң ханызындан чугаалап турдулар. Уругларымга шуптузунга ажылгыр-кежээ, бодунга бердинген, шынчызы болгаш бүзүрели, театр уран чүүлүнге чогаадыкчы чоруу болгаш ынакшылы дээш өөрүп четтирер-дир мен.
Бистиң шиивисти жюри кежигүннери болгаш көрүкчүлер чөптүү-биле үнелээнинге сеткилимниң ханызындан өөрүп тур мен. Бодумнуң театрым дээш аажок чоргаарланып, амырап тур мен. Бо шаңнал-макталдар дээрге-ле бистиң уругларывыстың салым-чаяанныын көргүзүп турары ол. Фестивальга киришкен коллективтер аразындан чаңгызы-даа демдеглеттинмейн артпаан. Оон аңгыда, жюри эң-не эки эр болгаш кыс рольдарны, ийиги планның болгаш эпизодтуг рольдарны база шаңнап-мактаан. Талантылыг уругларны мынчаар деткип, мөөрейлерни эрттирип турары кайгамчык.
– Коллективтиң чедиишкинниг болганынга чүү ужур-дузалыг болганыл?
– Коллективтиң республика иштинге болгаш Тывадан дашкаар мөөрейлерге чедиишкиннеривис дээрге ада-иениң материалдыг болгаш моральдыг деткимчези болур. Ынчангаш ада-иелерге өөрүп четтиргеним илередир-дир мен. Ол ышкаш башкының уругларны хаара тудуп, сонуургадып алыры база улуг ажыл деп санаар мен. Чүге дизе уруг бүрүзү театр деп чүл дээрзин, театржыткан көргүзүглер болгаш шиилер сонуургавас болгай.
– “Эдельвейс” 2005 чылда тургустунган болганда, коллективтиң баштайгы кежигүннеринден культура талазынче өөренип, ажыл-амыдыралын ооң-биле холбап чоруурлар бар бе?
– Баштайгы доозукчулар шагда ажыл-агыйлыг, ажы-төлдүг амыдырап-чурттап чоруурлар. "Эдельвейс" бөлүүнге өөренип турар үеде, артист болур күзелдиглер чаңгыс эвес болур. Кажан школазын доозуп турар үеде көрүжү өскерли бээр боор. Бо үеге чедир чаңгыс доозукчум Бурятияның культура институдун доозуп, өскен-төрээн сууру Хову-Аксының культура төвүнде уран талантызын көргүзүп, ажылдап чоруур. Амгы үеде идегелди берип турар өөреникчилер бар, чүгле үе көргүзе бээрин манаар апаар.
– Келир үеде сорулгаларыңар кандыгыл?
– Мурнувуста болур республика чергелиг мөөрейге "Эдельвейс" коллективиниң бичии болгаш улуг бөлүктери чаа тоолдарында белеткел ажылдары эгелеп турар. Бо чедиишкиннеривисче көрүп алгаш олурбайн, оон-даа өске мөөрейлерге киржиринге бичии артистеривис күзелдиг дээрзин билир бис.
– Шагаа уткуштур "Шын" солуннуң номчукчуларынга чүнү күзээр силер?
– Тыва чоннуң национал байырлалы Шагаа таварыштыр чонувуска, "Шын" солуннуң номчукчуларынга каң дег кадыкшылды, бүгүдеге экини күзээр-дир бис.
Чыжыргана СААЯ.
Чуруктарны маадырның хууда архивинден алган.