Сөөлгү каш хонуктарда кывар-чаар материал өртээниң өскениниң дугайында медээ Тывага дыргын тарай берген. Ооң соон дарый аъш-чем аймааның өртээ база хенертен өскенин чон дораан эскерип каан. Хенертен агаардан тывылган өртек чоннуң кичээнгейин хаара тудупкан дээр болза, хөөредиг болбас.
Сентябрь 14-те Тываның Чазааның Даргазының оралакчызы Алик Монгуш болгаш ТР-ниң көдээ ажыл-агый сайыды Алдай-Мерген Ховалыг оларның удуртулгазы-биле хлеб өртээн хынаары-биле түр када тургустунган комиссия Кызылдың элээн каш садыгларын кезээн.
Тываның Чазааның Даргазының оралакчызы Алик Монгуш:
– Дүүн Чазак деңнелинге хлеб өртээнге хамаарыштыр хуралды эрттирдивис. Аңаа Кызылда хлеб быжырып турар улуг хемчээлдиг пекарняларның ээлери кээп киришти. Экономистерниң, сайгарлыкчыларның киржилгези-биле хлеб өртээн тургузуп, санадывыс. Хлеб өртээ чылдагаан чок черге өспес ужурлуг. Хлеб быжырып турар сайгарлыкчылар продукциязының өртээн садыгларже киирерде, 31 рубльден көвүдетпес кылдыр дугуржулганы кылдывыс. А садыг-саарылга черлери чүгле 10–15 хууну немээш, садар эргелиг. Ынчап кээрге, хлебтиң өртээ 35 рубльден көвүдевес ужурлуг. Улуг-биче хлеб быжырар черлер Тывада хөй. Оларның аразында шору улуглары-даа бар. Аңаа Кызылдың хлеб заводу, сайгарлыкчы Монгуш болгаш Шатохин хамааржыр. Гастрономнарда хлеб өртээ өспээн дээрзин комиссия-биле хынааш, көрдүвүс.
Сайгарлыкчыларның база өртек өскенинге хамаарыштыр боттарының тайылбыры бар болбайн канчаар, ынчалза-даа эң-не кол чүүл – оларның-биле 31 рубльге, садыгларже үндүр сөөртүрүн дугуржуп алганывыс.
ТР-ниң көдээ ажыл-агый сайыды Алдай-Мерген Ховалыг:
– Үндезин чок черге өскен өртекти «көвүк» өртек деп чугаалаар бис. Шупту өртектер кывар-чаар чүүл өртээнден хамаарышпас. Кожавыста Хакас Республика-биле Тываның өртээ безин ийи аңгы. Ылгалы 11–12 хире рубль. Абаканда бистиинден 10 хире рубль эвээш болур. Кым-бир кижини сойгалап, буруулуг кижилер дилевес бис. Өртек өстүрер бетинде чылдагааннарын тодараткаш өстүрер. Чаңгыс хлебтиң өртээнче чиг продукцияның болгаш күш-ажылдың, электриниң дээш шупту чарыгдалдарны санап каан турар ужурлуг. Бөгүн кезек садыгларны хынаптарывыска, чамдык садыглар 12 рубль чедир өстүрүп алган болду. Хлеб быжырыкчылары-биле-даа, садыгларның ээлери-биле-даа чугаалаштывыс. Дүүнгү хуралга келбээн чамдык сайгарлыкчылар өртектерни өстүргенин көрдүвүс. Агаардан өртек өстүрбезин сагындырдывыс.
Хлеб быжырып турар улус далганны 97 хуузун соңгаар Минусинск хоорайдан, Алтай крайдан сөөртүп турар. Тываның чурттакчы чонун бүдүн чыл дургузунда хлеб-биле хандырарынга 25 муң тоннадан эвээш эвес далган хереглеттинер. Тывада бо хүннерде далган тыртар 3 дээрбе ажылдап турар. Олар ниитизи-биле чылда 600–700 тонна далганны бүдүрүп турар. Ол дээрге аргажок эвээш кезии-дир. Хереглелдиң чүгле 3 хуузу-дур ийин.
Ынчангаш көдээ ажыл-агый адырының даалгазы – далган кылыр тарааны көвүдедир тарыыры, ону болбаазырадыры-дыр ийин. Оода-ла 10 хуузун тус черниң далганы-биле быжырып эгелээр болза дыка-ла эки ийик.
Медицинаның санааны-биле алырга, кижи бүрүзү бир чылда 64 килден эвээш эвес хлебти чыл дургузунда чиир. Чаңгыс хонукта 200 грамм хлебти кижи чиген турар.
«Өске аъш-чем садыгларынга бодаарга, бистиң садыгда хлеб өртээ чиик. Хоорайның чамдык кыдыг черлеринде бөрбек садыгларда хлеб өртээ 40–50 чедип турар дээрзин маңаа келген чон чугаалап тур. Бо садыгга хлеб өртээ өспес, ол-ла хевээр турар. Эң-не чиик өртектиг хлеб бисте 600 грамм хлебтиң өртээ – 34 рубль. Өскээртен кайыын-даа хлеб эккелбейн турар. Сайгарлыкчының бүдүрүлгезинде быжырган хлебти садып турар бис. Хлеб өртээ хынаар комиссия өртек өстүрбезиниң дугайында сагындырыглыг келдилер» – деп, «Альфа» гастрономунуң товароведи Чодураа Ооржак чугаалады.
Чазак Даргазының оралакчызының удуртканы комиссияның ажылдап турган үезинде садып алыкчылар хоорайның кайы микрорайонунда кайы садыгларда хлеб өртээниң хенертен өзе бергенин күзелдии-биле кээп дыңнадып турду. Хоорайның солагай талазында хлеб болгаш өске-даа далгандан быжырган амданныг аъш-чем быжырып турар пекарняга баарывыска, хлебтиң өртээ 38 рубль болду. Комиссия кежигүннери садыгларның хлеб хүлээп алган фактураларын, кымның кайы хире акша немеп алганын доозазын хынап, садыгжылар-биле-даа, сайгарлыкчылар-биле-даа, садып алыкчылар-биле-даа чугаалажып, хлеб өртээнге хамаарышкан мониторингини организастаан.
Чамдык садыгларның агаардан өртектер өстүргени илерээн. Ынчалза-даа бөгүн дораан өртектерге хамаарыштыр эдилгелерни кылып чорударын сайгарлыкчылар аазаан. Хлеб өртээ 50 рубль өскен деп чугаалар база тараан турган. Аңаа хамаарыштыр тодаргайлаарга, көк-тараа далганындан быжырган кара хлебтиң өртээ-биле будап турар таварылгалар бары база илерээн.
Комиссияның четпейн барганы кыдыг черлерде бөрбек садыгларга хлеб өртээ хенертен өзе бээр болза, чогуур органнарже дарый дамчыдарын сагындыраал.
Айдың ОНДАР.
Ада ТЮЛЮШТУҢ тырттырган чуруктары.
"Шын" №70 2023 чылдың сентябрь 16
