Наадым-2022 байырлыг хуралы август 13-те республиканыӊ В.Көк-оол аттыг Национал-хөгжүм шии театрынга болуп турган.
Россия болгаш Тыва чуртувустуӊ хөгжүлдезинге кызымаккай шудургу ажыл-ижи-биле көскү үлүг-хуузун киирип келген шылгараӊгай малчыннарныӊ ачы-хавыяазын үнелеп, күрүне шаӊналдарын тыпсыр байырлыг ёзулалды эрттирген.
Наадымныӊ байырлыг хуралынга Тываныӊ Баштыӊы Владислав Ховалыг чаладып келген хүндүлүг малчыннарга болгаш аалчыларга изиг байыр чедирбишаан, сөс ап чугаалаан:
– Хүндүлүг көдээ суурнуӊ ишчилери, байырлыг хуралдыӊ киржикчилери, республиканыӊ аалчылары! Эргим чаӊгыс чер-чурттугларым!
Бөгүн тыва малчыннарныӊ Наадым национал байырлалын демдеглеп, ээлчеглиг кыштаглаашкын соонда, эрткен сезоннуӊ түӊнелдерин үндүрүп, мал ажыл-агыйыныӊ мурнакчыларын – чемпионнарны хүндүткеп байырлап турар бис.
Тываны арыг ёзу-чаӊчылдарныӊ чери дээри анаа эвес. Наадым муӊ-муӊ чыл төөгүлүг, бистиӊ чонувустуӊ чаӊчылчаан ажыл-агыйыныӊ ужур-утказын көргүзүп, ооӊ төөгүзү болгаш культуразы-биле бисти быжыг харылзаштырып турар. Амгы үеде бо байырлалга ынаавыс болгаш ону хүндүлеп чоруурувус эрткен чүс чылдарныындан дудак чок. Чүге дизе мал ажылы биеэги дег республиканыӊ көдээ ажыл-агыйыныӊ кол дөзү болуп хевээр арткан, чон ажыл-амыдыралын уламчылап турар.
Тыва – хөй шээр малдыг регионнарныӊ бирээзи
Тыва Республиканыӊ чурттакчы чонун, өске черлер-биле деӊнээрге, хөй эвес-даа болза, баш саныныӊ талазы-биле хөй шээр малдыг Россияныӊ дөрт регионунуӊ аразынче кирип турар.
Бо чылдыӊ январь 1-ниӊ сан-чурагайы-биле, шупту категорияныӊ өшкү-хоюнуӊ саны 1 сая 214 муӊ баш болган. Чурттакчы чонга хувааштыр мал бажын онаарга, база-ла тергииннерниӊ туружун ээлеп алган бис. Ол эки ажыл-чорудулганы кадагалап арттырып алган бис.
Барыын-Хемчик, Тес-Хем, Эрзин, Чаа-Хөл болгаш Чөөн-Хемчик кожууннар өшкү-хой оолдаашкынынга эӊ-не тергиин көргүзүглерлиг болган.
Бода малдыӊ баш саны база өзүп турар, 190 муӊ баш чеде берген, чылгы мал өзүп көвүдээн.
Уксаалыг мал өстүрер херечилелдерлиг
2022 чылда уксаалыг мал өстүрер 33 ажыл-агыйларныӊ шудургу ажылдап эгелээни эрткен чылдыӊ кол депшилгелиг ажылы болган. Уксаалыг мал азырап өстүрер талазы-биле 44 херечилелдерни алган. Оларныӊ аразында 17-зи – чолдак кудуруктуг тыва хойларны азырап өстүрер, 2-зи – дүккүр совет уксаалыг өшкүлерни азырап өстүрер, 7-зи – сарлык, 15 – уксаалыг тыва аъттар, бир-бир ажыл-агыйларга ивилер болгаш алтай-саян уксаалыг сыын өстүрер.
«Тыва аът» – тускай төлевилел
Ведомствонуӊ «Тыва аът» деп төлевилелин амыдыралга боттандырган түӊнелдери болза, уксаалыг аът малды өстүрер ажыл-агыйларыныӊ саныныӊ көвүдээринге салдарлыг болган. Федералдыг эртем-шинчилел институду 3 чыл дургузунда бүгү республикадан аъттарныӊ хан уксаазын шинчилеп келген. Ооӊ түӊнелинде 15 ажыл-агыйны шилип алгаш, уксаалыг мал деп эрге-байдал (статус) тыпсырынга чогуур документилерни белеткээрин сүмелээн. А 2021 чылда оларныӊ үжүнге “уксаалыг мал ажыл-агыйлыг” деп херечилелди тывыскан.
Көдээ ажыл-агыйныӊ продукциязыныӊ хемчээлин көвүдедиринге курлавырлар бисте бар. Ылаӊгыя республикада чылгыныӊ саны 90 муӊ баш апарганын барымдаалааш, кезек чурттарда деликатес деп санадып турар аът эъдин болбаазырадыры чугула.
«Агроэвилел» – эъткир мал өстүрер кооператив
Республикага мал ажылын сайзырадып хөгжүдүп келген бүгү чылдарныӊ дургузунда «Агроэвилел» көдээ ажыл-агый кооперативинге эъткир уксаалыг мал өстүрер эрге-байдалды бир дугаар 2021 чылда тывыскан. Эъткир мал азыраар талазы-биле күрүнеден деткимче берген ажыл-агыйларныӊ баазазынга тускай эъткир уксаалыг инектер тудар ажыл-агыйларны чоокку келир үеде ийи дугаарын болгаш оон дараазындазын-даа херек кырында тургузар кедилиг аргалар бар.
«Бай-Хөл» биле «Сайзырал» – тиилекчилер
Сибирь болгаш Ыраккы чөөн чүктүӊ хой-өшкү малдыӊ делгелгези болуп турган. Аӊаа Эрзинниӊ «Бай-Хөл» кооперативинге кол шаӊналды тывысканы, өшкү азыраар ажыл-агыйлар аразындан Мөӊгүн-Тайганыӊ «Сайзырал» кооперативиниӊ бирги черни чаалап алганы бо чылдыӊ улуг чедиишкини болур.
Сарлык кадарчыларынга – чиигелде
Азырал дириг амытаннарныӊ шупту хевирлериниӊ аразындан сарлыкты аӊгылап көөрүн чөпшээреп көрүӊер. Сарлык кадарчыларыныӊ амыдыралы – нарын. Суурлардан оранчок ырак бедик кашпал-сыннар аразынга бодунуӊ ажыл-агыйын тудуп ажылдаар байдалга малчын бүрүзү белен эвес.
Сарлыкты кадагалап, ооӊ эвээжээрин болдурбазы чугула. Ооӊ-биле холбаштыр сарлык кадарчыларыныӊ пенсияже үнер назы-харын эвээжедир айтырыгны сайгарып көөрүнүӊ дугайында Россия Федерациязыныӊ Чазаанче бижикти чоруткан. Ук эгелекчи саналдыӊ харыызы эки болурунга идегеп турар бис.
«Тываныӊ сүдү» - сүт-бараан фермазы
Хүндүлүг чаӊгыс чер-чурттугларым! Тываныӊ агроүлетпүр комплекизин хөгжүдер кол угланыышкыны дээрге көдээ ажыл-агый барааннарын болбаазырадыры деп тодаратканывысты билир болгай силер. 2022 чылда «Тываныӊ сүдү» республика төлевилели ажылдап эгелээн. Ооӊ сорулгазы – сүт-бараан фермаларын, республиканыӊ фермерлеринге сүт хүлээп алыр пунктуларны тургузары. Ооӊ бир дугаар киржикчилери бар.
Чиг сүт дужаар улусту чаӊчылчаан ёзу-биле деткиири бо төлевилелдиӊ чедиишкинниг болурунга дөмек-дуза. Федералдыг бюджеттиӊ субсидиязы бир кил сүт дээш 0,6 рубль ставкалыг болза, республика бюджединден 2,04 рубльду немей төлээр бис. 2023 чылда сүт болбаазырадыр черлерге чаа субсидияларны немээр.
Дүк дужаарга, субсидия бээр
2022 чылда «Сергеихинский текстиль» деп бүдүрүлге баштайгы болбаазырадылга цегин тургузар талазы-биле инвестор болуп, республикага дүк хүлээр 8 пунктуну тургускан. Бо бүдүрүлгеге дүк дужаарга, субсидия бээрин республиканыӊ Чазаа доктаадып каан. Бир кил – 20 рубль.
Шупту бүдүрүкчүлерни ону идепкейлиг ажыглаарынче кыйгырып тур бис. Чүге дизе бүдүрүлгениӊ ажылдап, оон белен продукцияны садып-сайгарар чорук-херээн эгелээрин деткиир дээш, субсидияны бо эге чадазында берип турар.
Мал чеминиӊ шынарын бедидер
Амгы үеде мал ажыл-агыйын хөгжүдеринге шынарлыг чемиш баазазын тургузары дыка чугула болур. Тарылга шөлдериниӊ барык 61 хуузунда мал чеминиӊ культураларын тарып өстүрүп турар. Шөлдерни улгаттырарындан аӊгыда, биске сүүзүннүг мал чемин алыры чугула болуп турар. 2022 чылда күрүнениӊ «Төп» машина-трактор станциязын тургускан бис. Ында 45 техника болгаш дузалал ажыл дерилгелери бар.
Ылаӊгыя мал чеминиӊ баазазын делгемчидип, ооӊ шынарын шуут бедидер дээш, көдээ ажыл-агый бүдүрүкчүлерин деткиири-биле ону кылган бис.
Кадарчылар малдыӊ уксаазын экижидип, малдыӊ беримчезиниӊ бүдүрүкчүлүг болуру дээш ажылдаар болзун дээш, эът, сүт, дүк барааннарыныӊ садып-сайгарар аргаларын барымдаалап, тускайлаан шиитпирлерни хүлээп ап турар.
Көдээ ажыл-агый техниказы
Көдээ ажыл-агыйныӊ хөгжүлдези техникадан эгелээр. Ооӊ дузазы-биле бүдүрүлге барааннарыныӊ хемчээлин улгаттырарын чедип ап болур. 2021 чылда 209 ажыг млн. рубль-биле машина-техника садып алган. 2022 чылда күрүне деткимчези - субсидиялар 200 хире млн рубль болган, эрткен чыл-биле деӊнээрге, 2 катап өскен.
Малдыӊ беримчези – амыдыралдыӊ хандырылгазы
Амгы делегей экономиказыныӊ байдалдары-биле алырга, ниити көдээ ажыл-агыйныӊ, ооӊ иштинде мал ажылыныӊ, хөгжүлдези дээрге бистиӊ ажылывыстыӊ кол стратегтиг угланыышкыны-дыр. Аъш-чем талазы-биле айыыл чок болуру деп чүл дээрзин өске чурттарныӊ үлегер-чижээнден көрүп тур бис. Боттарыныӊ амыдыралын хандырар барааннарны бүдүрери кайы хире херектиг-дир!
Экономиканыӊ чаа байдалы көдээ ажыл-агыйыныӊ адырын шуут чаартырын, чаа технологияларны ажыглаарын негеп турар. Бүдүрүкчүлүүн болгаш шынарын бедидерин, селекция база уксаажыдылга ажылын сайзырадырын, эртем талазы-биле идепкейлиг кады ажылдажылганы негеп турар. Бо бүгүнү шалыпкын ажылдап кылыры чугула.
Тываныӊ продукциязы арыг бойдустуг черге эки шынар-бүдүштүг чүүлдерден кылганы, бот-тускайлаӊ ховар болганыныӊ күжү-биле Россияныӊ болгаш делегейниӊ рыногунга сураглап айтырып, хереглеп чоруур барааннар болу бээриниӊ шупту аргалары бар.
Бурунгаар чүткүлдүг болур
Малчыннарныӊ муӊ-муӊ чылдар дургузунда чыып келген амыдыралчы билиглерин, чаӊчылдарын бистиӊ чонувус кадагалап арттырып алган. Ада-өгбелеривистиӊ чаӊчылдары база үнелиг билиглеринге даянып, бо байлак кежикти эдилеп чоруур болганывыста, бистер чүгле бурунгаар чүткүлдүг болур ужурлуг бис.
Эргим малчыннарывыс, көдээ суурларныӊ ишчилери!
Бистиӊ чонувусутуӊ байырлалы-биле силер бүгүдеге сеткилимден байыр чедирип тур мен! Бо хүннерде байырымныг хемчеглерниӊ – Наадымныӊ тиилекчилерин хүндүткеп байырлаары, хүреш, аът чарыжы, байырлал концерттери – дөгерезин силерге тураскааткан.
Тываныӊ малчыннарынга тураскааткан каас-шиник байырлалда республиканыӊ чурттакчылары болгаш аалчылары сеткил өөрүп амыр-дыштыг хөглээр болзун!!!
Эп-найырал – хөгжүлдениӊ көвүрүү
Шаг-төөгүден бээр кожа-хелбээ амыдырап чурттап келген тыва, моол аймак чоннарныӊ найыралын амгы үе болгаш хөгжүлде быжыктырып чоруур.
Моол делегацияныӊ удуртукчузу Увс аймактыӊ Хамааты төлээлекчилер хуралыныӊ даргазы дээрги Ц.Батболд республика Наадымынче чалааны дээш өөрүп четтиргенин илереткен.
Россия - Моол күрүнелер аразында социал-экономиктиг хөгжүлде талазы-биле дугуржуп, кылып чорудуп турар ажылдарны каксы таныштырып чугаалааш, Тываныӊ чонунга изиг байыр чедирген.
Мөӊгүн-Тайганыӊ малчыннары
Россияныӊ күрүне шаӊналын чаалап алган
Чурттуӊ көдээ ажыл-агыйын сайзырадып хөгжүдеринге улуг үлүг-хуузун киирип, ак сеткилдиг ажылдааны дээш «Россия Федерациязыныӊ көдээ ажыл-агыйыныӊ алдарлыг ажылдакчызы» деп хүндүлүг атка Мөӊгүн-Тайга кожууннуӊ «Малчын» күрүне бүдүрүлгезиниӊ улуг кадарчызы Александр Доржуевич Салчак, «Барлык» арат-фермер ажыл-агыйныӊ кадарчызы Эрес-оол Бады-Очурович Хомушку төлептиг болганнар.
Хүндүлүг аттыӊ хөрек демдээн болгаш Президент В.В. Путинниӊ ат салган шынзылгазын республиканыӊ Баштыӊы Владислав Ховалыг тывыскан.
Ак сеткилдиг ажылы дээш
Тываныӊ күрүне шаӊналдарын тывыскан
Тыва Республиканыӊ Баштыӊыныӊ Хүндүлел бижии-биле Чаа-Хөл сумузунуӊ дузалал ажыл-агыйныӊ баштыӊы Вера Анай-ооловна Ундунну шаӊнаан.
ТАР-ныӊ тургустунганындан бээр 100 чылынга тураскааткан юбилейлиг медаль-биле Мамай-оол Пичи-оолович Кууларны шаӊнаан. Ол 1939 чылда Тыва Арат Республикага төрүттүнген, амгы үеде хуу дузалал ажыл-агыйыныӊ баштыӊы болуп ажылдап турар «Тыва Республиканыӊ алдарлыг малчыны».
Чоннар аразында эп-найыралды быжыглаарынга үре-түӊнелдиг кады ажылдажылгазы дээш, Моолдуӊ Увс аймактыӊ садыг-үлетпүр палатазыныӊ даргазы Санж Сэржимни база юбилейлиг медаль-биле шаӊнаан.
«Тыва Республиканыӊ Көдээ ажыл-агыйыныӊ алдарлыг ажылдакчызы» деп хүндүлүг атты Барысмаа Божааевна Кунгаага – Эрзин кожуундан көдээ ажыл-агыйныӊ 48 чыл күш-ажылчы стажтыг хоочунунга,
Каадыр-оол Конгарович Хомушкуга – Барыын-Хемчик кожуундан көдээ ажыл-агыйныӊ 30 чыл күш-ажылчы стажтыг хоочунунга,
Шоома Васильевич Хууракка – көдээ ажыл-агыйныӊ 37 чыл күш-ажылчы стажтыг хоочунунга тывыскан.
«Тыва Республиканыӊ алдарлыг малчыны» деп хүндүлүг атты Мөӊге Дүдүкпенович Кууларга – Кызыл кожууннуӊ Ээрбек сумузунда хуу дузалал ажыл-агыйныҢ баштыӊынга тывыскан. Ол 1937 чылда Тыва Арат Республикага төрүттүнген, 62 чыл стажтыг “Күш-ажылдыӊ хоочуну” медальдыӊ эдилекчизи, улуг өгбе.
«Тыва Республиканыӊ алдарлыг малчыны» деп хүндүлүг атты Дайыза Дамдыновна Ондарга – Сүт-Хөлдүӊ Алдан-Маадыр сумузунуӊ хуу дузалал ажыл-агыйыныӊ кадарчызынга тывыскан. Ол база Тыва Арат Республикага 1937 чылда төрүттүнген, мал ажыл-агыйынга 33 чыл дургузунда бараан болуп ажылдап келген, улуг өгбе.
«Тыва Республиканыӊ мурнунга ачы-хавыяазы дээш» деп медаль-биле
Орлан Тараачынович Моӊгушту – Барыын-Хемчик кожууннуӊ «Арыг-Хем» көдээ ажыл-агый кооперативиниӊ даргазын шаӊнаан.
Төлептиг малчыннарга ээлчеглиг күрүне шаӊналдарын тывыскан соонда, Национал хөгжүм-шии театрыныӊ болгаш «Саян» ансамблиниӊ артистери, «Урянхай» модельдер агентствозу чараш хөгжүм-аялгалыг концертти бараалгадып, көрүкчүлерни сорук киирер чараш ырларны, оюн-баштак көргүзүгнү, танцы-самны бараалгаткан.
Р.Демчик
