Эрткен чүс чылдың сезен чылдарынга чедир Тываның девискээринге бөрүлерниң саны дыка хөй эвес болгаш, олар республиканың мал ажыл-агыйынга улуг экономиктиг когаралды чедирбейн келгеннер.
Чүге дээрге бөрүлерниң санын аңныыр ажылының специалистери чылдың санап тодарадып, оларның санын өйлеп, аңнап турган. Чижээлээрге, 1980 чылдың кыжын бөрүлерниң саны Мөңгүн-Тайга кожуунга 30 хире баштан хөй эвес, чижеглеп санаарга, 100 дөрбелчин километр девискээрге 5 хире бөрүлер чоруп турар болган.
Бөрүлерни хораннап өлүрерин 2000 чылдарның эгезинден албан ёзузу-биле хоругдаан. Ындыг хемчегниң бир чылдагааны бөрүлерге салган хоранны дилги дээн ышкаш өске-даа араатан черлик амытаннар чиггеш, хораннанып өлүп, оларның саны эвээжээни болган.
Бөрүлерни хораннап өлүрерин хоругдаандан бээр оларның саны Тываның девискээринге дүргени-биле көвүдээн. Харын-даа мырыңай хөлүн эрттир көвүдээш, чүгле малчыннарның мал-маганынга эвес, оларның боттарынга айыылдыг апарганнар. Бөрүлер мал-маганче чүгле одарларга халдаар эвес, оон кедерээш, малчыннарның турлагларынче безин халдап турар болу бергеннер.
2012 чылдың февраль 24-түң хүнүнде Мөңгүн-Тайга кожууннуң Мугур-Аксы суурже калчаа аарыг бөрү киргеш, аңаа таварышкан-на кижи бүрүзүнче халдап чораан. Суурнуң аъш-чем садыының чанынга турупкан машинадан үнген херээжен кижиже бөрү халдай бээрге, чолаачы машиназы-биле бөрүнү бастырып өлүрген.
2022 чылдың март айда Таңды кожууннуң Шынаалыг деп черде кыштагже киргеш, мал-маганче халдаан. Малчын Вячеслав Иргит бижек биле балды тудуп алгаш, мал-маганын камгалаарга, бөрү ооң бодунче халдааш, холун ызырып балыглаан. Дидим малчын бөрүнү бижектеп өлүрген. Бөрүлер чүгле мал-маганга эвес, кижилерге база айыылдыг дээрзин бо таварылга көргүскен.
Республиканың мал ажылынга сөөлгү 15 чылдарның дургузунда бөрүлер 1 млрд рубль когаралды чедирген дугайында медээлер база бар. Бир эвес ол ылап-ла ындыг чүве болза, бөрүлер-биле демисел кончуг чугула ажылдарның бирээзи-дир.
2022–2024 чылдарда Тывага бөрүлерниң санын эвээжедир сорулга тургустунган. 2022 чылда байдал-биле алырга, республиканың девискээринде 1388 хире бөрүлер бар. Оларның 303 хирезин азы 21,8 хуузун чок кылыр болза, бөрүлер Тываның мал ажылынга улуг когарал чедирбес байдал тургустунар. 1000–900 хире санныг бөрүлер кадарчы чок чораан мал-маганның аарыг, деңгели кошкактарын тудуп чип, харын-даа мырыңай чайгаар “санитарлар” бооп болур деп специалистерниң чамдыызы санап турар.
Бөрүлерни аңчылар чок кылырын республиканың эрге-чагыргазы деткип, оларга акша-төгерик-биле дузалажып турар. Бир улуг бөрүнү чок кылып, ооң кежин аңныыр ажыл-агыйынга дужаарга, 8 муң рубльди, бөрү оглу бир бөрзектиң кежин дужаарга – 4 муң рубль.
Бөрү аңнаары белен эвес болгаш хөй чарыгдалдыг үүле дээрзи билдингир. Ооң үнезин чүгле аңчы боду эки билир. Ок-боо, бензин, аъш-чем өртээ, аңчыларның шүүдели дээш санап көөр болза, бир бөрү кежи дээш 8 муң рубль акша ындыг-ла кончуг улуг орулгалыг эвес херек деп сөглеп болур-ла-дыр. Ынчалза-даа аңнаар деп хандыкшыл аңчы кижиниң ханында, аңныыр сезон келирге, аңчы удувас, чытпас апаар чүве дижик.
Эрткен 2022 чылда аңчылар Тываның девискээринге 290 бөрүнү чок кылган. Оларга 2 миллион рубль акшаны төлеп берген. Аңнап чок кылган бөрүлерниң хөй кезии Мөңгүн-Тайга, Улуг-Хем болгаш Тожу кожууннарның аңчыларының олчазы.
Хар кылын чагган эрткен кыжын аңнар кадыр-каскак черлерже үнүп, аңаа одарлай бээрге, бөрүлер база оларны сүрүп, аңаа аңнап турганнар. Хову-шөлдерге хар эрип, тырлып, ооң кыры-биле ыңай-бээр шимчээринге бөрүлерге чиик апаарга, олар хову-шөлдерже үнүп, мал-маганче халдап эгелээннер. Эң ылаңгыя малын сула одарладыр кижилерниң мал-маганынче халдаар таварылгалар демдеглеттинген.
Бөрүлерниң мал-маганче халдаар таварылгаларын, оларның чазын оолдаар үезин барымдаалап көргеш, бөрүлер-биле демиселди күштелдирерин, оларны аглап аңнаарын чарлаан. Ону апрель айның 4-ке чедир хуусаада идепкейлиг чорудар. Видеокамералыг квадрокоптерлерни бөрүлер аглап аңнаарынга ажыглаар. Республиканың аңныыр ажыл-агый албан черлериниң медээлери-биле алырга, аңнаашкынга 747 аңчылар киржир.
/ Лопсан МОҢГУШ.
