Аравыста амыдыралга ынак, өөредилгеге сундулуг, күш-ажылчы аныяктар хөй. Оларның бирээзи Федералдыг казна албанының Тыва Республика талазы-биле эргелелинде килдис эргелекчизи Айхан Куулар.
Ол 1991 чылда найысылал Кызылга төрүттүнген. Кызылдың 3 дугаар школазының 9-ку клазын дооскаш, Тываның информастыг технологиялар техникумунуң повар-кондитер салбырынче кирип алган. Айханның эртем-билигге сундулуун ооң техникумну кызыл диплом-биле доосканы бадыткап турар. Ортумак өөредилге черинге өөренип тургаш, хөй-ниитижи чоруу-биле өске сургуулдардан онзагай ылгалдыг чораан.
Сургуулдап чораан эң-не уттундурбас, кайгамчык үелерин Айхан Валерьевич онзагайлап сактып чугаалаар.
– 9 класс соонда Кызылдың информастыг технологиялар техникумунга өөренип турумда, куратор башкым Валентина Баазан кижизидилге ажылын дыка-ла эки чорудуп турган. Аңаа 3 чыл өөренгеш, 11 класс дооскан аттестат биле повар-кондитер деп мергежилдиң дипломун, хары угда ийи документини холга алдым. Сургуулдап турган үелеримде «Эң-не тергиин повар» деп республика чергелиг поварлар мөөрейинге бир дугаар черни, а кондитерлер аразынга 2 дугаар черни алган мен.
Ол-ла чылын Томскунуң радиоэлектроника болгаш башкарылга системазының университединче (ТУСУР) дужаап алгаш, инженер мергежилди чедип алдым. Дээди эртемниң дипломун холга алгаш, каяа-даа болза ажылдаайн деп, караамның оду хып турар, акша-шалыңында-даа эвес, кол-ла чүве дуржулга, өскен-төрээн чуртумга бир-ле үнелиг чүүлдү кылзымза деп үзел-бодалдыг чанып келдим. Чамдык эштерим ажыл дилеп тургаш, шалыңының түңүн көөр, а менде ындыг бодал-даа чок, организациялар кезип эгеледим. Күш-ажылчы базымым Кызылдың 1 дугаар училищезинге ОБЖ башкызындан эгелээн. Шериг эртпээн болгаш, аңаа үр ажылдавадым.
Эртем четкен, эмнеткен хоорайым
Акыларлыг болгаш, бичиимде шериг чоруур үемни дыка манаар турган мен. Студентилеп тургаш, ниити чуртталга бажыңынга чыдарда, флюорография эртиптеримге, төрүмелимден чүрээмде кемниг болдум. Чүрек шинчилээр талазы-биле эртем-шинчилел институдунуң кардиологиязынга кезиишкинни эртим. Ынчангаш эртем-билиг берген, кадыкшылым база эмнээн ынак хоорайым Томскуга улуу-биле четтиргеним илередип чоруур мен.
Кадыкшылым уржуундан ОБЖ башкылаар аргам чок болганы ол. 2015–2016 чылда Медицина колледжизинге күш-ажыл камгалалының инженери болуп база ажылдадым. Республика эмнелгезиниң коллективинче база "думчуум суп чыттым". Ооң соонда харын казна албан черинден резюме езугаар долгап келген чүве. Амгы үеде ажылымга чедир ындыг орукту эрткеним ол.
– Казна албан черинде кылып турар ажылыңар дугайында чугаалап бериңерем, Айхаан Валерьевич. Чамдык улус казна деп чогум чүл ол, ооң херээ чүү чүвел дээш утказын билбес боор болгай.
– Казна албан чериниң күүседип турар ажыл-чорудулгазы дыка хөй. Федералдыг казна албан чериниң Тывага тургустунганындан бээр 30 чыл оюн 2024 чылда демдеглеп эрттирдивис. 30 чылдар дургузунда дыка улуг өскерлиишкиннер болган. Чамдык коллегаларывыс организация тургустунгандан бээр ажылдаан. Оларның чугаазы-биле алырга, эгезинде РФ-тиң Президентизиниң Айтыышкыны документ биле самбыңнардан өске чүү-даа чок турган дээр.
Күрүнениң акша-хөреңгизиниң шын чарыгдалын хайгаараар, санаар албан чери-дир. Күрүне организацияларының ажылдакчыларының шалыңы казна албан чери таварыштыр эртер. «Лицевой агар сан» дээрге казна албан-черинге хамааржыр агар сан ол-дур. Лицевой агар санга кайы-бир организацияның шалыңы кирип кээрге, казначей кижи шуптузун хынааш, ук организацияның банкыда агар санынче чорудар, ооң соонда ук албан чериниң ажылдакчыларының агар саннарынче шилчип кирер. Оон ыңай социал объектилерниң тудуунга дээн чижектиг келген акша-төгериктиң шын чарыгдалын хынаары база бистиң ажылывыс.
Казначей кижи деп кымыл дээр болза, улуг даргавыстың чугаалаары-биле алырга, казначей кижи чүгле хынаар эвес, а аналитик болур ужурлуг. Сайгарар, шинчилээр. Хоойлу-дүрүмде өскерлиишкиннерни үргүлчү өөренип көөр. Бурунгаар көрүштүг, харыысалгалыг болур ужурлуг. Өскерлиишкиннер болгаш чаартылгалардан чыда калбайн, хүн бүрүде чаа чүүлдерге өөренир. Хөй талалыг специалист болуру чугула. Чүгле думчуунуң бажынче көрүп алгаш олурбас. Калбаа-биле көрүп шыдаар болза эки.
– Чугаавыстың эгезинде «дээди эртем чедип алгаш, чанып келгеш, каяа-даа болза ажылдаар дээш, караамның оду хып турган» дидиңер. Ол үеде ышкаш ам карааңарның оду хып турар үзел-бодалдарыңар бар бе?
– Амыдыралдың чаңгыс черге турбазы дег, кижиниң бодалдары, чуртталгаже көрүжү үеден үеже өскерлип чоруп орар болгай. Ажы-төл, өг-бүле бар апаарга, харыысалга улгадып, бодалдар шыңгыырап, кижи өзе бээр чорду. Эр кижи өг-бүлезин эктинден элетпес, хырнындан аштатпас дээш, акша-төгерик ажылдаарын бодап эгелээр, ол тала чая базып эгелээрин эскердим. Чаа мергежилдер, чаа чүүлдер сонуургаар көрүжүм ам-даа өскерилбээн. Ол өскерилбес-даа ужурлуг. Чижээлээрге, Новосибирск хоорайда Россия академиязының экономика факультедин ийи чыл бурунгаар доозуп алдым. Амгы үеде Тываның күрүне университединде юриспруденция факультединде бот-өөредилге-биле өөренип тур мен. 3 дугаар дээди эртемниң дипломун холга алыр мен. Мергежилдер талазы-биле дөрт дугаар диплом болза, эртем чадазының аайы-биле бир дугаар магистр дээр-дир бе.
– Казна албан черинге ажылдаар дизе, кайнаар өөренип кирип алыр болза, чогумчалыг болур ирги?
– Акша-төгерик-биле холбашкан ажыл-дыр. Ынчангаш экономика болгаш саң-хөө факультединче кирип алырын сүмелээр-дир мен. Оон ыңай юридиктиг мергежил база чугула херек. Дээди эртемниг болуру чугула деп аныяктарга чагыым ол.
– Бичииңерде кандыг мергежилдиг болуксап турдуңар?
– Бичии оолдарның күзели-ле шагдаа болуксаар болгай. Чепсектиг Күштерге, бир болза онза байдалдар шугумунга камгалакчы болуп ажылдаксаар чораан мен. Кемниг чүректиң хайы-биле ол күзелим бүтпейн барган. Ынчалза-даа казна албан черинде ажылдап чоруурумга, бичии-даа хомудавас мен. Чуртталгада кыйгырыым бо: «Бо орук болдунмаады, ам бо орук база эки-дир» дээш, салым-чолумга дораан чөпшээрежиптер мен.
– Өг-бүлеңер дугайында чугаалап бээр силер бе?
– Авамның чаңгыс оглу мен. Ием мени чааскаан өстүрүп кижизиткен. Авамның авазы кырган-авам Чөөн-Хемчиктиң Бажың-Алаакка кижизидикчи башкы чораан, авам Оксана Бавый-ооловна Куулар база авазының оруун изеп, 35 чыл дургузунда Кызыл хоорайның уруглар садтарынга кижизидикчи башкы болуп ажылдаан. Авамга чоргаарланып чоруур мен. Бодум үш кыстыг мен. Улуу 10 харлыг, ортуну 8, а хеймеривис – 2 харлаар. Өөм ишти Шораана Куулар амгы үеде Тываның бойдус курлавырларының комплекстиг шиңгээдилге институдунда (ТБККШИ) казымал байлактар шинчилеп турар.
– Бодуңарны аас-кежиктиг мен деп санаар силер бе?
– Бирээде, өг-бүлем дээрге эң-не дээди чедиишкиним-дир. Бот-боттарынга бүзүрежир, быжыг өг-бүле бис деп санап чоруур мен. Уругларым авазы-биле өг-бүле тудуп чурттай бергенимге өөрүп, чоргаарланып чоруур мен.
Ийиде, ынак ажылым. Бир эвес ажылынга сонуургал чок боор болза, дыка берге боор оң. Даң бажында оттуп кээримге, караам оду хып турар. Бөгүн ажылымның канчаар эртерин бодалымда баш бурунгаар билир мен. Ажылымны күзелдиим-биле кылып чоруур мен. Казначейлерниң ажылы дыка берге. Херек болза, хондур-даа ажылдаптар. Бир катап Чаа чыл байырлалын ажылдап-даа эрттирген бис. Бир-ле клиент, бир-ле сан-чурагайын чедир санап албайн баар болза, бис дөмей-ле орайга чедир ажылдаар апаар бис. Ону ажылдап кылбас болзувусса, ол частырыглар эрте бээр болза, улуг хажыдыышкын апаар. Каш-даа шак удаан болза, даң бажында ынак ажылымче эрестиг халып олурар мен. Орай кежээ каш-даа шакка чедир ажылдапкаш, бажыңымче дүрген-дүрген чаныксаар мен. Чүге дээрге ында ынак улузум бар.
Херээжен кижи белен эвес үүлени күүседип чоруур. Өөм ишти өөренген-не чүвезин дыка дүрген шиңгээдип алыр. Эжимниң мерген угааныын демдеглексээр мен. Ажы-төлүвүстү сеткилинден бердинип, кижизидип чоруур. Чаш кижини кижи кылып каары дыка нарын айтырыг болгай.
– Бодуңарны ада хүлээлгемни чогууру-биле күүседип чоруур мен деп чугаалап болур силер бе?
– Шыдаар шаам-биле күүседип чоруур мен. Ажылымның бергезинге бе, өг-бүлем-биле кады турар хостуг үелерим эвээш. Ынчангаш бичии-ле хостуг үе тыптып келзе, ону өг-бүлемге, ажы-төлүмге тураскаадырын кызыдар мен. Уругларывысты аңгы-аңгы талаларлыг кылдыр өстүрүп чоруур бис. Улуг уруувус чуруур болгаш шүлүктер чогаадырынга ынак. Номга ынак. Бодунуң делегейинде болуушкуннарны бижиир. Ортун кызым – уран чүүлге сундулуг, танцылаар. Бо үеде Надя Рушева аттыг уран чүүл школазының хөгжүм талазында, пианинода өөренип турар. Бичиизи чаа-ла 2 хар чедип турар. Эскереримге, дыка эрестиг төл чорду. Үш кыстыг болганымга, Бурган башкыга өөрүп четтирип, хүрээге барып, тейлеп чоруур мен. Ажы-төлүвүстү чүдүлге-сүзүглелдиг болзун дээш, хүрээ баарда эдертип, ол делегейни көргүзерин кызыдып чоруур бис.
– Коллективиңерде аныяктар эвилелиниң даргазы болгай силер. Хөй-ниитижи ажылыңарда канчап четтигип турар силер?
– Аныяк улуска чүгле ажыл эвес, а хөй-ниити ажылдарын эвилелдээри чугула деп санаар мен. Эвилел аныяктарның уран талантызын ажыдып, сонуургалын оттуруп турар. Аныяктар эвилели «Саңчы» деп фольклорлуг ансамбль ажыдып алган бис. «Саңчы» деп адаан ужурувус болза, саң-хөө деп сөстен укталган, санаар улус деп турары ол-дур ийин. Хөгжүмге ойнап билбес турган улус, өөренип шыдаптывыс. Күзээр болза, кижиниң өөренмес-ле чүвези чок. Дошпулуурлап турар мен. Хөөмей-сыгытты база өөренип алдым. Кижи бүрүзүнде талант бар-дыр. Ону чүгле үндүрери херек. Репертуарывыста «Эки аъттар», «Дыңгылдай», «Кыстың чүрээ», «Эне-Сай», «Декей-оо» — тыва улустуң беш хире ырызы бар. Бо идеявыстың эгелекчизи «Тыва кызы» бөлүүнүң бир кежигүнү Шолбана Белек-оол. Ол казна албан черинде килдис эргелекчилеп турар. Ол коллегавыс ийи ай дургузунда бисти хөгжүмге өөреткен кижи.
Оон аңгыда, тускай шериг операциязында чаңгыс чер чурттугларывыска гуманитарлыг дузаны чылдың дөрт эргилдезинде чорудуп турар бис. ТШО-нуң киржикчилериниң өг-бүлелеринге баргаш, хөмүр-ыяжын-даа белеткеп бээр. Ногаа ажаалдазының үезинде-даа дузавысты кадыптар-дыр бис.
– Дөрт мергежилиңерниң эң-не баштайгызын кызыл диплом-биле дооскан болгай силер, ол мергежилиңерни амыдыралга ажыглаар-дыр силер бе?
– Ийе, чүгле өг-бүлемге ажыглап чоруур мен. Дыштаныр хүннер кээрге-ле, ачазы чем кылыр деп билир, ынчаар чаңчыга берген. Ол хүн өөм ишти дыштаныр. Дыштаныр хүнде шупту бажыңга турар болгаш, эртенги чемде өг-бүлевис чыглып келгеш, кады шайлап, чемнениривис чаңчыл апарган. Улуг уруум башкызынга дыштаныр хүн санында ачамның бутербродун чиир бис дээрге, башкызы ол чемивистиң рецептизин айтырып ап турган-даа боор чорду. Шынында кижи бүрүзүнүң кылып билири анаа бутерброд-тур ийин. Ынчалза-даа ачазының белеткээн чеми бир онзагай болуп турар деп билдим.
– Кандыг чем кылырынга ынак силер?
– Плов.
– Номнар номчуур-дур силер бе?
– Колдуунда ажыл аайы-биле, ажылга чугула херек сеткүүлдер номчуур мен.
– Бо үеде кандыг ном номчуп турар силер?
– «На западном фронте без перемен» деп дайын дугайында ном номчуп тур мен.
– Айхан Валерьевич, аныяктарга эң-не чугула чагыыңар чүл?
– Кижиге эң-не кол, үнелиг чүүл – үе. Үе эрткен соонда, ол кажан-даа катап эглип келбес. Үезин шын ажыглаарын күзээр-дир мен. Бодун боду сайзырадыр. Бир-ле чараш чүүлдү сонуургап, «казыырларны» «кадар» талаже хуулдуруп чоруур болза эки.
Айдың ОНДАР чугаалашкан.
Чуруктарны маадырның архивинден алган.
“Шын” №5 2025 чылдың февраль 13
