Республиканың садыг, рыноктарында эът өртээ аартааны чурттакчы чонга берге байдалды тургузуп турар. Ылаңгыя социал четкилерде ол дугайында хөйү-биле бижип, айтырыгны көдүрүп эгелээн. Чамдык садыгларда инек эъди 850 рубль четкен, а хой эъдиниң оон-даа аар.
Тыва үе-дүптен тура көдээ ажыл-агыйлыг республика. Өске регионнарда дег, шөлдерде хөйү-биле тараан үнүштер чок-даа болза, делгем девискээрлеривисте чеди чүзүн малывыс оъттап чоруур болгай. “Ам чүге эът өртээ ындыг улугул?” деп айтырыг тургустунуп келир. Чонга эът улуг өртектиг продукция апарган деп болур. Өске регионнардан эккеп турар куш болгаш хаван эъдиниң өртээ чиик, ынчангаш Тываның чурттакчылары хөйү-биле садып ап турар. Бо айтырыгларга Тываның Көдээ ажыл-агый болгаш аъш-чем яамызының специалистери харыыны берген.
“Эъттиң үнези чылдың эргилдезинден база улуг хамаарылгалыг. Ам час болганда мал-маган эки деңгел кирбээн. Тываның көдээ ажыл-агый болгаш аъш-чем яамызындан база Көдээ ажыл-агый сайзырадыр фондунуң талазындан эът продукциязының өртээ өспес кылдыр чогуур ажылдарны чорудуп турар. Ол дээрге дыштаныр хүннерде аңгы-аңгы черлерге ярмаркалар, оон аңгыда, Кызылдың оң талакы эриинде болгаш чөөн микрорайонунда көдээ ажыл-агый рыногу-дур. Ол черлерден чиик өртекке эътти садып ап болур. Ортумак өртээ 600–650 рубль. Амгы үеде бо сезонда өртектерни санаар ажылчын бөлүктү тургузуп турар бис” — деп, Тываның көдээ ажыл-агый сайзырадыр фондузунуң директорунуң оралакчызы Шүглүр Доржу чугаалаан.
Ылаңгыя бода мал чогуур деңгел кирбээн, көдээ ишчилер арай деп-ле өстүрүп алган малын ам-даа күш киир азырап алыр сорулгалыг. Ынчангаш эът рынокта эвээш, ооң уржуундан өртектер аартап турар. Эъттиң үнезинче чылдың эргилдезинден аңгыда, оон-даа өске байдалдар, барымдаалар салдарны чедирер. Чижээ, мал чеминиң өртээ, транспортче чарыгдалдар, ол ышкаш малды ажаап-карактааны дээш үндүрген акша-хөреңги.
Инек эъди — эъттиң бүгү хевирлериниң аразындан эң узун бүдүрүлге циклдиг. Инектиң бызаалыг болурунга тос ай херек. А хаван ол үе дургузунда10–15 чедир төрүптер. Оон улаштыр бызааны өстүрери, деңгел кииреринге чедир эвээш дизе бир чыл чартык хереглеттинер. А бо бүгү үе – чүгле чарыгдалдар: аъш-чемге, хайгааралга, мал эмнеринге.
Делегей экономиказындан көөр болза, эът чедишпейн турар. Ылаңгыя хой болгаш инек эъди. Чүге дизе сиген белеткээринге хөй курлавырлар, хөй суг, оът-сиген, таарымчалыг агаар-бойдус херек. Мал-маган өстүреринге байдалы чогумчалыг чурттар саны эвээш.
Тыва уксаалыг инектерниң сүдү хөй боорда, эъди кадыг. Өске регионнарда бода малдың эъди чымчак болур, чүге дизе тускай, чүгле эът бүдүрүлгезинге дээш көрдүнген, сүдү эвээш инектерни фермаларда азырап турар.
Тывада эъттиң үнезин чамдык чиижең садыгжылар база өстүрүп турар. Олар малчыннардан эвээш өртекке садып алгаш, улаштыр сайгарып, акша ойнап ап турарлар.
“Мен эътти дыштаныр хүннерде ярмаркалардан садып алыр чордум. Малчын улус дыка илдең болур. Анаа садыгларда хөй кезии сайгарлыкчылар каш катап өстүрүп алган олурарлар. Азы болза, социал четкилер таварыштыр малчыннар-биле бижишкеш, чишти садып алырга эки. Мал ажыл-агыйы сайзыраңгай республикада чурттап чоруур улус-тур бис. Ынчангаш чазый кижилерни акшаландырбайн, малчыннарывыстың боттарындан садып, оларның чымыштыг ажылын деткиири чугула деп санаар мен. Ниитизи-биле эът өртээн чурумчудуп, чонга таарымчалыг кылыр болза эки деп бодалдыг мен” — деп, Кызылдың чурттакчызы Айсана Дандар-оол саналдаан.
Кызылдың оң талакы эрииниң чурттакчызы Чечек Канзываа: “Мээң чурттап турар микрорайонумда көдээ ажыл-агый рыногу бар. Ында өртектер эки чорду. Оран-саваның ишти арыг-силиг база”— деп чугаалаан.
Кызылдың оң талакы эриинде көдээ ажыл-агый рыногунда эът өртээ өске садыглардан 150–200 хире рубль чиик. Ында малчыннардан эътти бир килде 400–420 рубльга хүлээп ап турар.
“Өске черлерде инек эъди 750–800 боор чорду. Бистиң рынокта 600–650 рубльга чонга садып турар. Аът эъди 400-450 рубль. Бо каш айда колдуу Тес-Хемниң болгаш Эрзинниң малчыннары эъдин мында дужаап тур. Шупту продукцияда эмчи справказы база бар” – деп, көдээ ажыл-агый рыногунуң администратору Орлана Очур-оол чугаалаан.
Көдээ ишчилер боттары Кызылдың чөөн чүгүнде болгаш оң талакы эриинде көдээ ажыл-агый рыноктарынга садыг-саарылга олудун хөлезилеп ап болур. Олар бир хүнде чиигелделиг өртекке— 350 рубльга олутту төлеп алгаш, боттарының бүдүрүп турар продукциязын саарып алыр аргалыг.
Оон аңгыда, көдээ ажыл-агый продукциязының чарыгдалдарын дуглаарынче угланган деткимчениң өске-даа хевирлери бар.
“Ажыл херээн чаа эгелеп чоруур көдээ ишчилерге программалар бар, ол ышкаш өг-бүле фермаларынга, кооперативтерге, улуг төлевилелдер боттандырарынга деткимче акшаларны камгалап ап болур. Бо чылын тускай социал-экономиктиг хөгжүлде программазы-биле аграрлыг комплекс төлевилелдерин хөйү-биле деткиири көрдүнген. Ооң кол сорулгазы – эът болбаазырадыр бүдүрүлгелер тургузары дээш оон-даа өске”– деп, Тываның көдээ ажыл ажыл-агый сайзырадыр фондузунуң директорунуң оралакчызы Шүглүр Доржу чугаалаан.
Эът аймаан чиик өртекке садып алыксап турар чурттакчылар регионнуң Көдээ ажыл-агый болгаш аъш-чем яамызынга хамааржыр рыноктарже барып болур. Ол дээрге Кызылдың чөөн чүгүнде, оң талакы эриинде көдээ ажыл-агый ярмаркалары болгаш “Азия” рыногу-дур.
Олча ОНДАР.
Чурукту “Шын” солуннуң архивинден алган.
“Шын” №20 2025 чылдың май 29
