Ноябрь 13-түң хүнүнде Тываның В.М. Халилов аттыг күрүне филармониязынга Тыва Республиканың девискээринге ээзи чок ыттарга хамаарылга дугайында Тыва Республиканың хоойлузунуң хөй чон мурнунга сайгарылгазын кылган.
Аңаа Чазак Даргазының оралакчызы Алик Монгуш, ТР-ниң Ветеринария албанының директорунуң хүлээлгезин күүседип турар Алексей Ооржак база ТР-ниң Юстиция яамызының килдис даргазы Чечен Монгуш, Кызыл хоорайның чагыргазының хоорай ажыл-агыйының департаментизиниң даргазының оралакчызы Айлаң Ооржак база Кадык камгалал яамызының төлээзи илеткелдерни тус-тузунда кылганнар. Чоннуң киирген саналдарын протоколче киир бижээш, хоойлуну хүлээп алырда, өөренип көөр апаар.
Найысылалдың чазак-чагыргазының республиканың хоойлузунче киирип турар кол саналы – шупту ээзи чок ыттарны кудумчуга аштап-суксап, доңуп-дожап чорбазы-биле, удудур сыкыртыр. Шак мындыг хоойлуну Бурят Республикада болгаш Магадан облазында база хүлээп алганының түңнелинде, нарын айтырыг шиитпирлеттинген.
“Ээзи чок ыттарны туткаш, канчаар кижизии-биле удудуп кааптар чүвел? Оларны туткаш, 15 хонук дургузунда чаа ээ тыптырынга чедир манаар. Ооң соонда ытты азырап алыр улус тывылбас болза, чөптүү-биле удудур сыкыртып кааптар” – деп, Айлаң Ооржак чугаалаан.
Хоойлуну хүлээп алырынга үлүг-хуузун, санал-оналын киирери-биле чон филармонияның залын шыгырт долу кылдыр чыглып келген. Кудумчуда ыттарга ызырткан уругларлыг ада-иелер болгаш өскелер-даа хөйү-биле хомудалын чугаалап, кижилерниң амыдыралынга шаптыктыг, кудумчуга хостуг кылаштаары безин нарын айтырыг апарганын чугаалап турганнар. Ылаңгыя кышкы үеде кудумчуда тояанчы ыттар аштан, сооктан хилинчектенип, каржылангаш, кижилерже халдап турары билдингир.
Найысылал Кызылдың чурттакчызы Долаана Доржунуң уруун ээзи чок ыт ызырыпканын ол чугаалаан: “Бо чылын ноябрь айның эгезинде 6 харлыг уруумну хоорайның төвүнге тояанчы ыт ызырып каан. Ыт уруумнуң артындан халдап келгеш, элээн хандыр ызырыпкан болган. Ооң ызырган балыын 4 катап даараан. Амдыгаа чедир калчаа аарыынга удур тарылганы албышаан хевээр бис”.
Ытка ызырткан кижи чүгле материалдыг талазы-биле эвес, а сагыш-сеткил талазы-биле улуг коргуушкунга алзып, олчаан ыттан коргар кижи болуп артары канчаар-даа аажок улуг согуг болуп турарын чон демдеглээн. Оларның бирээзи Саян Серен уруу дээш сагыш човап турар: “Бичии уруум чаа-ла 1 класс кирип турда, ыт ызырыпкан. Оон бээр 2 чыл эрткен. Ынчалза-даа ам-даа ыттарны ырактан көрүп кааш-ла, коргар хевээр. Оруунга ыт көстүп кээр болза, албан оюп эртер ужурга таваржыр”.
Дириг амытаннар камгалаар хөй-ниити албан черлериниң төлээлери ээзи чок ыттарны удудур сыкыртырынга шуут удур. Оларныы-биле алырга, хыналда органын тургускаш, административтиг харыысалганы күштелдирери кедилиг. Бирээде, мэрия-биле керээ чарып алган ажылдап турар албан черлерин кээргел чокка хыналдага алыр. Ийиде, ыттарын хостуг салыпкан болгаш кудумчуже ыдының оолдарын октапкан хамаатыларның торгаалын улгаттырар дээрзин олар чугаалаан.
2020 чылдан тура тояанчы ыттарны чүдүргеш сөөртүр, халдавырлыг аарыгларга удур тарыыр, төрүвес кылдыр чазаар ажылдарны кожууннарның эрге-чагырга черлеринче дамчыткан. Ол үе дургузунда Кызыл хоорайда 2500 ажыг тояанчы ытка профилактиктиг ажылдарны чоруткан. Бо чылын база 150 ыт кирер приют тудар ажылдар чоруп турар. Ынчалза-даа тояанчы ыттарның кижилерже халдаары, ызырары чылдан чылче көвүдеп-ле олурар. Чаңгыс бо чылын безин 986 таварылга демдеглеттинген.
Төлевир чокка халдавырлыг аарыгларга удур тарыырын болгаш төрүвес кылдыр чазаарын чүгле найысылалдың эрге-чагыргазы эвес, а хөй-ниити албан черлери база кылып турар. Оларның кайызы-даа федералдыг болгаш республика деңнелдиг грантыларның акша-хөреңгизи чедишпес дээрзин демдеглээн. Кыс ыт чылда 2 катап, бир төрүүрде-ле, 2-ден 12 чедир оолдаар. Ынчангаш тояанчы ыттар саны дендии дүрген өзүп-көвүдеп бар-ла чыдар.
Шынап-ла, бо берге байдалче анаа-ла көрүп алгаш олурарының аргазы чок апарганын чазак-чагырга төлээлери демдеглээн. Чоннуң үзел-бодалын, санал-оналын протоколче чыып, бижип алгаш, чазак-чагырга боттарының иштинге хуралдап, чугаалашкаш, дараазында ийи дугаар хуралды база чон-биле эрттирген соонда, хоойлуну хүлээп алырын шиитпирлээр.
Чыжыргана СААЯ.
Буян Ооржактың тырттырган чуруу.
«Шын» №96 2023 чылдың декабрь 16
