Валентина Ондар-биле студент чылдарывыста кады өөренип, чоок эдержир эжишкилер чораан бис.
Үениң маңының дүргенин, оон бээр 40 ажыг чылдар шуужуп, караңнадып эрте бергенин эскербээн бис. Чоокта чаа Тываның хөгжүм-шии театрынга улуг байырлал хүнүнде эжимге ужуражып таваржы бергеш, үрде көрүшпээн боттарывыс куспактажып, аравыста чугаа үр-ле болган.
Ооң өөнүң ээзи Хеймер-оол Аралдууевич Ондар 1981 чылда Красноярск хоорайның политехниктиг институдунуң Кызылда салбырын инженер-механик мергежилдиг дооскаш, “Алдан-Маадыр” совхозка инженерлеп, 1983–1986 чылдарда Сүт-Хөл кожуунга КАИ начальниктеп ажылдап чораан. Ооң 1991 чылда айыыл-халапка таварышкаш, аныяк назынында бо чырык өртемчейден эрте-ле чарлып чорупканы хомуданчыг. Валентина Доржуевна 3 оглун чааскаан бут кырынга тургузуп азырап өстүрген.
Валентина көдээ суурнуң клувунга уран чүүл удуртукчузу болуп, чонну культура-массалыг ажылдарже хаара тудуп, эвилелдеп алгаш, клубтуң директору Кайгал-оол Серээевич Ооржак боду баяннавышаан, ырлаар, а Алефтина Сереновна Монгуш көжер библиотеказынга солун-сеткүүл, номнарын чүдүрүп алгаш, малчын коданнарже, хову-шөлдерде дүжүт ажааган тараажыларга, фермаларда саанчыларга аян тудуп, солун концерттиг үнүүшкүннерни бо-ла кылыр турганнар.
Валентина Доржуевна 1978 чылда Кызылдың башкы училищезин кижизидикчи мергежилдиг дооскаш, суурнуң «Хүнчүгеш» уруглар садынга 10 чыл ажыр келир үениң 1-ги классчыларын үжүк-бижикке өөредип, сөстерни кожуп, сөзүглеп турар кылдыр белеткеп өөреткеш, школаже үдеп турган. Улаштыр совхозтуң кадр килдизинге инспекторлай бергеш, ол үениң кончуг шыырак совхоз директорлары чораан Дамдын Санчааевич Куулар, Макар Бавукович Донгак, Хеймер-оол Араптанович Монгуш олар-биле ажылдап, ажылынга байлак арга-дуржулганы шиңгээдип ап, көдээ черге шыырак специалист чораанын чугаалаары артык эвес.
Совхозтуң дүк планы, хой, өшкү кыргылдазы, кажаа-хораа коптарар шеф ажылдары хөй турган. Ажыл кончуг чымыштыг, чайның изии, кыштың соогу-даа дивес, кончуг хайныышкынныг чоруп турганын сагынмас аргажок.
1992 чылдан эгелеп сумунуң социал ажылдакчызы болуп, 23 чыл дургузунда ажылдаан. Социал байдалы кошкак өг-бүлелерге, өскүссүрээн чаштарга онзагай хайгаарал, дуза херек. Оларның сагыш-сеткилинче кирип, билип ажылдаары – кижиге улуг күжениишкин, сагыш човаашкын негеттинер. Ону чедип алыры амыр эвес. Аңаа кижиниң улуг тура-соруу, кижизиг мөзү-бүдүжү херек.
Маңаа бир таварылганы киириптейн: улуг назылыг угбай эпчок кээп дүшкенинден, берттингеш, тура албас апарганы-биле чыдыпкан. Валентина Доржуевна ону Кызылдың хоочуннар бажыңынга чедирип, чугаалашкаш, чыттырган. Элээн үе эрткенде, ужуражып чеде бээрге, угбайның кадыкшыл байдалы экижээн, Валентина Доржуевнаның мурнунга өөрүшкүзүн илередип, танцылай аарак, шимчээшкиннер кылганын чаптап, ону чылыы-биле сактып чоруур. Ындыг чижектер хөй.
Кожууннуң социал хайгаарал төвү удавас 30 чыл оюн демдеглээр. 1995 чылда ону ажыдарынга Анисья Макай-ооловна, Галина Дембиреловна оларның киирген үлүг-хуузу улуг, коллектив найыралдыг, демниг. Ооң амгы директору Римма Эрес-ооловна ону билдилиг удуртуп, хоочуннарже онзагай кичээнгейни угландырып, байырлалдарда оларны чыып, ужуражылгаларны эрттирип чорууру онзагай.
Валентина Доржуевна бо чурттап эрткен үелерин сактып ора, чонунга дузалыг, чуртунга ажыктыг болуп, 3 оглун мөзү-бүдүштүг кижилер кылдыр өстүрүп каанынга чоргаарланып, өөрүшкүзүн чажырбайн чоруур.
“Эки кылган ажыл – Элеп читпес алдар” деп чоннуң мерген сөзүнүң бадыткалы-биле эжим дугайында одуругларны доостум.
Улуг оглу — Буян Хеймер-оолович Кемеровонуң культура университедин дооскан. Амгы үеде хуу сайгарлыкчы болуп ажылдап, чурттап чоруур. Ортун оглу Булат Хеймер-оолович ИХЯ-га ажылдап тура, оон пенсиялааш, улаштыр Сахалинге шериг черинге керээ-биле ажылдап турган. Бичии оглу Бадый Хеймер-оолович ТШО-га киржип, Ада-чуртун камгалап тургаш, маадырлыы-биле чок болганын Валентина Доржуевна улуг муңгарал-биле чугаалап олурду...
Бадый Ондар 1987 чылдың январь 1-де Алдан-Маадыр суурга төрүттүнген. ТШО-га киржип, Ада-чуртун камгалап тургаш, 2022 чылдың май 1-де чок болган. Ону чок болган соонда, “Маадырлыг чорук” ордени-биле шаңнаан.
Бадый школага өөренип чорааш, өскелерден онзагай ылгалдыг, кижизиг мөзү-бүдүштүг, чугаакыр, эш-өөрзүрек, дузааргак, турза – узун, тутса – мөге, улуг чаагай дурт-сынныг, күштүг холдарлыг, ажыл кылганда, ону ыяап-ла төнчүзүнге чедирер, харыысалгалыг, спортка ынак, хүрежир чораан болгаш, эш-өөрүнүң хүндүткелин, идегелин чаалап алган, авазының болгаш акыларының чоргааралы, чөленгиижи чораан.
Ооң дайынчы болур изиг күзелиниң девии-ле турган боор, кажан тускай шериг операциязы эгелей бергенде, чоок кижилеринге билдиртпейн, аңаа бүдүү белеткенип, Чечен Республиканың Мурнуу шериг округунда 42 дугаар дивизиязының мото-адыгжы 71-ги гвардияның полугу-биле керээни чарып алган. Ол аңаа тургаш, чоок кижилеринче ында-хаая долгаар, бодунуң оожум үнү-биле оларын дүвүретпес, шупту чүве анаа, ажырбас болур дээрзин бүзүредип турган. Апрель айда Луганск облазының Попасная хоорайын украин националистерден хостажып тургаш, май 1-де артиллериядан аткан октуң хөме таварыышкынынга таварышкан дугайында медээ келген. Эгезинде ол медээниң шын-мегезинге бүзүревейн, улуг, шыырак мага-боттуг кижи канчап-даа дириг арткан чадавас деп идегелдиң сөөлгү ынаныжы өшпейн, дилээшкиннер чоруп турган.
Спутник картазы-биле ол чазылган черден балыгланганнарны кайы госпитальче апарганын, оларның аразында Бадыйның чогу билдинген. Таварылга болуп, бир тыва кижиниң чугаазындан, ол чазылган черден бузундулар аразындан “манчы кулактыг” кижини ужулганын, ону Попасная хоорайның соок-бажыңынче апарган дээн чугаазы шын болуп, Бадыйны тып алганнар.
Бадый чок болган соонда, чартык чыл эрткенде, ооң өөнүң ишти Айлана озал-ондакка таварышкаш база чок болган, а бичии кызы Айда-Сай бүдүн өскүс арткан.
Улуг чидиригниң уржуундан чоок кижилериниң сагыш-сеткилинде оожургал чок, ажыг карак чажы ам-даа кургаваан, уйгу чок човулаңныг дүннери уламчылавышаан...
Бодуңну чеже-даа алаактырып, оожургадырыңга, сагыш-сеткилиңни бир-ле кадыг, аар чүък базып кээри халалыг. Ону кандыг-даа улуг шаңнал-мактал болгаш оожургалдың сөстери ооң дириг бодун чоок кижилеринге эгидип шыдавас...
Бадый Хеймер-ооловичиге чок болган соонда, ооң маадырлыг эрес-дидим чоруун үнелеп, күрүнениң улуг шаңналын тывыскан. Ынчангаш ооң чырык овур-хевири бистиң чүректеривиске мөңгези-биле артар. Маадырларны сактып, оларның чырык адынга мөгеери – бистиң ниити хүлээлгевис, ёзулалывыс.
Раиса ОНДАР, Тываның улустуң башкызы, РФ-тиң Журналистер болгаш Тываның чогаалчылар эвилелдериниң кежигүнү.
Чуруктарны авторнуң архивинден алган.
“Шын” №14 2025 чылдың апрель 17