Республиканың кожууннарында кыштаглаашкынның кайы хире эртип турарын хынаар Чазактың ажылчын бөлүү улаштыр-ла ыраккы Мөңгүн-Тайга кожуунче углапкан. Орук ара Өвүр кожууннуң Саглы сумузунуң аалдарын база тавараан. Улаштыр Мөген-Бүрен база Каргы сумуларының малчын коданнарын хынап четкен.
“2023-тен 2024 чылче кыштаглаашкынга белеткел ажылдарын хынап, дузалажып, шиитпирлеттинмейн турар айтырыгларны тодарадыры-биле, Чазактың тускай бөлүүн тургусканы эки-дир. Кожуун чеже-даа ырак болза, бисти кагбайн, хайгаарап кээп турарынга чон база өөрүп турар” – деп, ТР-ниң алдарлыг ажылдакчызы, хөй-хөй шаңнал-макталдарның эдилекчизи, “Мөген-Бүрен” КУБ-туң директору Өшкү-Саар Ооржак чугаалаан.
Мөңгүн-Тайга кожуунга эрткен чылын кыштаглаашкын берге байдалга эрткенин ол демдеглээн. Ооң мурнунда чылдарда агаар-бойдус талазы-биле байдал чүгээр турган болгаш, херекке алдынмайн барган чүүлдер бар. Улуг хар дүшкени-биле малчын коданнарже орук үстүп, сиген чедиртинмейн барган. Ооң уржуундан мал-маган хөйү-биле өлген турган. Барык 4 муң хире чаш мал хораан. Бо чылын ону болдурбазы-биле, чайны өттүр мал чеминиң белеткелинче улуг күштү үндүрүп, аал бүрүзүнге сиген-ширбиилди чедирген. Амдыгаа чедир аал бүрүзүн специалистер хайгаарап турар. Мал чеминиң талазы-биле айтырыгны шыңгыы шиитпирлээри-биле тускай шалыңныг бригадирни база тургускан. Ынчангаш мөңгүн-тайгажылар бо чылгы кышты хүр-менди эртеринге бүзүреп турарлар.
“Мөген-Бүрен” КУБ-туң девискээринде ниитизи-биле 40 кодан бар. Оларның 16-зы сарлык, 1-зи чылгы, 2-зи өшкү, артканнары хой коданнары. Алтай талазында кыштап турар малчын турлагларже орук берге байдалда. Кара-Белдир талазында хар улгадып, кадарчыларга бергедээшкиннерни тургузуп турар. Чайны өттүр күжениишкинниг ажылдаанының түңнелинде, сиген-ширбиилди аалдарда баш удур чедиргени эки болган. Кызыгаар чоогунда турар 6 коданның Аспаты талазында 1 кодан берге байдалга турган. Амгы үеде ол байдалдан уштунган.
“Мөген-Бүрен” КУБ-туң директору Өшкү-Саар Ооржак мал согарынга, сүт бүдүрүлгезинге дузаламчы акшаны үндүрүп бээриниң дугайында дилегни киирген. Мал согар цехтерже малын дужааганы дээш республикада ниитизи-биле шээр малга 6 сая рубльди, а бода малга 20 сая рубльди аңгылаан. Дузаламчыны алырда, мал согарын планнап алган хууда ажыл-агыйлыг болур ужурлуг. Баш удур мал согар цехтер-биле дугуржуп алыры көрдүнген. Малды соккан соонда, отчёдун кылгаш, Көдээ ажыл-агый яамызынче чагыгны киирерге, олар дузаламчыны үндүрүп бээр. Республиканың девискээринде ниитизи-биле мал согар 6 цех ажылдап турар. Ол дээрге Бай-Тайга, Эрзин, Кызыл, Каа-Хем кожууннарда болгаш Көдээ ажыл-агый яамызында. Ол ышкаш малчыннарга эптиг болуру-биле шимчеп чоруур цех база бар.
“Мөген-Бүрен” КУБ-та сарлык, хой эъдинден, сарлык дылындан тушёнкаларны, хеңмелерни, белен чылыдып чиир лазалыг перловка, гречка кашаларны база бүдүрүп турар. “Тушёнканы кандыг-даа өске холумак чокка чүгле эът, чаг, согунадан кылып турар бис. Бир лазага 340 грамм эътти суккаш, аксын дуглааш, тушёнка хайындырар тускай херекселге хайындырып турар. Аңаа 115 градус чедир хайындыргаш, 40 минута дургузунда стерилизастаар. Тушенканы кылырынга ниитизи-биле 3 шак негеттинер” – деп, бүдүрүлге ажылдакчызы Алдынай Маска чугаалаан. Тушенка хайындырар саваже 72 лаза кире бээр. Амгы үеде хүнде 144 тушенканы хайындырып турарлар. Боттарының бүдүрген бараанын чагыг ёзугаар, найысылал Кызылга ярмаркаларже база чонче үндүр садып турар. Эң-не хөй чагыглар ТШО-да киржип турар дайынчыларга дуза кадары-биле кирип турарын ол демдеглээн.
Ол ышкаш мал аарыгларынга удур тарылганы мал оолдап турда эвес, а ооң соонда чорудар кылдыр тарылга планын эде көөрүн саналдаан. Оон аңгыда мал ажыл-агыйының талазы-биле зоотехниктер, селекционерлер, технологтар болгаш мал эмчилери тускай эртемниг специалистер чедишпези база демдеглеттинген. Республиканың кожууннарында ук специалистерниң кайы хире чедишпезин, каш кижи херегин, кажы амгы үеде ажылдап турарын, 5–10 чылдың дургузунда хүндүлүг дыштанылгаже үнер хире специалистерни база санап көөр даалганы республиканың Көдээ ажыл-агый яамызынга дааскан.
“Мөген-Бүрен” КУБ-туң аъш-чем аймаа, дүктен кылыглар, хлеб дээш оон-даа өске кылып бүдүрүп турар чүүлдери-ле хөй. Амгы үеде Москва хоорайда болуп эртип турар “Россия” шуулган-делгелгеге киржири-биле белеткенип турарлар. Аңаа олар боттарынынң бүдүрүп турары бүгү-ле аъш-чем аймаан делгээр.
Оон аңгыда, хүн-биле ажылдаар батареялар Кызыл-Хая суурда бүдүрүлге черлериниң ажылдаарынга улуг рольду ойнап турар. “Бо батарейлерниң ачызында суурувуста чырык талазы-биле берге айтырыг тургустунмайн турар. Ылаңгыя аяс хүннерде улуг идигни биске берип турар” – деп, Өшкү-Саар Ооржак демдеглээн. Кажан чүгле сүт биле эът болбаазырадыр черлер ажылдап эгелээрге, ийи-чаңгыс чырык өже бээр таварылгалар турар. Интернет чок дээрден башка, чырык талазы-биле байдал черле эки дээрзин ол демдеглээн.
Кызыл-Хая суурда чаа школа тудуу база эгелей берген. Чылыг үеде ажыл кидин-түлүк чоруп турган. Агаар-бойдустуң сооп келгени-биле 2 хире ай тудугжулар дыштаны берген. Соок үелер эртерге, тудуг ажылдары катап эгелээр. Бо школаны бүдүрүлге школазы кылдыр ажыдар деп турары онзагай. “Көдээ черде эът-даа, дүк-даа бар-дыр. Ол бүгүнү өөреникчилер боттары бүдүрүп турар кылдыр өөредиринче школаның ажылын угландырар бис” – деп, Өшкү-Саар Ооржак чугаалаан.
Чыжыргана СААЯ.
«Шын» №93 2023 чылдың декабрь 6
