Депшилгелиг сайзыралдың үезинде телефон, харылзаа четкилери бүгү төрел бөлүктү, улуг-бичии чонну тудуштуруп, харылзаштырып, ажыл-херээн чогудуп алырынга ажыктыг болуп турар. Харын-даа амыдыралынга ажыктыг чүүлдерге өөренип алырынга улуг ужур-дузалыг дээрзин билир бис. Сайзыралдыг чаа үениң база бир хевири болур «Вайбер» четкизин таварыштыр өөренип алган билиивис дугайында таныштырып көрейн.
Тываның бир сураглыг ие-кадыны Марта Иргит бодунуң мергежилин ёзу-чаңчылдар-биле тергиин сайгарып билир, чону дээш сагыш човап, оларны шын амыдыралды шилип, эки чуртталгаже орукту чогумчалыг башкарып билиринге өөредип турар. Чижээлээрге, «Амыдыралдың чажыттары», «Он ийи чылдарның онзагай чажыттары», «Назы-харның өскерлиишкиннери», «Чуртталгаже чаа билет», «Карма болгаш ооң чажыттары» дээш оон-даа өске темаларга өөредиглеринден дыка хөй эки чүүлдерни билип ап турар бис. Марта Кирововнаны танывас, билбес кижи Тывада чок дизе, частырыг турбас. Мерген угаанныг, социолог эртемниг башкывыстың өөредилгелери кижиниң хүн бүрүде амыдыралынга эргежок чугула.
Республиканың ырак-чоок булуңнарында херээжен чонувус улуг сонуургал-биле өөренип ап, аңаа шылгарааннары «Эртемни чедип алган» деп шынзылгаларны ап турарлар. Шак-ла мынчаар, «Амыдыралдың чажыттары» деп өөредилгеден эгезин алган Тываның шылгараңгай кадыннарының организациязы 2020 чылдың февраль 23-те тургустунуп, ажыл-чорудулгазын чедиишкинниг боттандырып келгениниң түңнелинде, бурунгаар көдүрлүр сайзыралды ап, улам бедик депшилгени чедип алган. Ол дээрге 2021 чылдың ноябрь 25-те «Россияның ажыл-ишчи херээженнери» деп Бүгү-российжи хөй-ниити организациязының хүрээлеңинге каттыжып киргени. Ынчангаш Тывада ол российжи организацияның регионалдыг салбыры «Чолдуг үүле» деп ниитилел тургустунган.
«Чолдуг үүле» ниитилелиниң кол сорулгазы — бурунгу тыва өгбелеривистиң амыдыралынга ажыглап, сагып чорааны чаагай чаңчылдарын сагып чоруурун өзүп олурар салгалдарга сайзырадыр, амыдыралга таваржып кээр бергелерни ажып эртериниң бөдүүн болгаш шын аргаларын чонга тайылбырлаар, кижиниң төрүттүнүп келген сан-чурагайы, 12 чылдың харылзаалары, октаргайның беш олуттарын шын чайынналдырып чурттаарының чажыттары дээш оон-даа ыңай амыдыралчы аргалар.
Өөредиглиг ужуражылгалар
«Чолдуг үүле» ниитилели ажыл-планын ёзугаар март айда Барыын-Хемчик кожууннуң «Барлык» суурда «Салгал» уруглар садының база Кызыл-Мажалыктың «Аленушка» уруглар садының ажыл-ишчилери-биле, ол ышкаш Ак-Довуракта «Империал» садыг төвүнге хоорайның чурттакчылары-биле өөредиглиг ужуражылгаларны эрттирген.
Барыын-Хемчик кожууннуң ажыл-ишчилери «Чолдуг үүле» ниитилелиниң специалистерин улуг өөрүшкү-биле, чылыг-чымчак хүлүмзүрүү-биле уткуп, изиг сүттүг шайын сөңнеп, тыва чоннуң кайгамчык амданныг болгаш хүндүткелдиң аъш-чеми-биле чемгерип, дөрже чалап хүндүлээнинге, улуг өөрүп, четтиргенивисти илереттивис.
Улуг башкывыс, удуртукчувус Марта Кирововнаның бодунуң сеткилинден чугаалап берген дыңнадыглары амыдыралда херек кырында болу бээр бергелерни ажып эртер чажыттары билдингир болгаш солун болган. Ону черле билип алыры эң-не чугула-дыр деп билип, айтырыгларны хөйү-биле салып, амыдыралдың чажыттарын шын башкарып билир кылдыр өөренип алыры артык эвес дээрзин дораан шиңгээдип ап турганнар. Оон аңгыда, «Шын-дыр, башкы» деп чугаалаксаан сеткилин кижи бүрүзүнүң сонуургап турар айтырыгларындан билип ап болур база бүзүрели арын-шырайындан илдең болуп көстүп турарын эскерип көрдүм.
Ужуражылганың төнчү кезээнге бодунуң сан-чурагайын санадып алыр күзелдиг 3 кижини башкы Марта Кирововна халас хүлээп, чурагайын санап, көрүп чугаалашкан. Арткан специалистер тус-тузунда чоннуң сонуургаан айтырыгларынга харыыны суурнуң болгаш хоорайның чурттакчыларынга ачы-дузаның хүлээп алыышкыны кылдыр эрттирген.
Тываның ховар специалистерин, Барыын-Хемчиктиң ажыл-ишчи чону суй белектерин сунуп, бажыңнарынче чалап алыры-биле телефон дугаарларын солчуп, орук-суур менди-чаагай чедерин күзеп, чылыг күзээшкиннери-биле үдеп кагдылар.
Оон ыңай бистиң "Чолдуг үүле" ниитилелиниң специализи Ольга Александровна Куулар бөлүкте даргавыстың өскен-төрээн чурту Барыын-Хемчик. Чанып чоруптарывыс бетинде ол эживистиң бажыңынга, ажылдаан хүнүвүстүң түңнелдерин үндүрүп, хуралдаан бис. Ольга Александровна эживис база ооң өөнүң ээзи бисти сүттүг шайын кудуп сөңнеп, амданныг-чаагай аъш-чем-биле хүндүлээнинге өөрүп четтиргенивисти илереттивис. Амыдыралда көзүлбес күштерниң чажыттарында, ону билип азы билбейн-даа турар болзувусса, дөмей-ле аңаа хамаарылгалыг болуп чурттап турар бис. Александровнаның бо талазы-биле дерип салган шын ёзулалдарының талисманнарын улуг сонуургал-биле көрүп таныжып, экскурсияладывыс-даа, меңээ бо бүгү кайгамчык солун болгаш өөредиглиг болду. Эживиске хүндүледип, дыштанып, хуралдап, хөглүг чугаалажып олургаш, дедир аъттанып чоруптувус. Орук дургаар ажыл-херээвистиң эки түңнелдиг эрткенин өөрүшкүлүү-биле чугаалажып, келир планнарывыстың дугайын дугуржуп чорааш, эрестиг болгаш машинаны шыырак башкарар чолаачывыстың ачызы-биле саадавайн хоорайга чедип келдивис.
Бисти ажыктыг, солун ужуражылгаларже чедирип, организастап чагып, сургап чораан, хүндүлүг башкывыс Марта Кирововнага, удуртукчувус Урана Павловнага черге чедир мөгейип, улуу-биле четтиргенимни илередип, моон-даа соңгаар ажыл-иживиске чедиишкиннер улай-улай келирин күзээр-дир мен. "Ужуражылгалардан хөйнү билип алыр сен, акшаң харамнанмайн, ушкажыпкаш, халдып тур" деп чагыглар черле кончуг шын деп санаар-дыр мен, кадыннарым.
Ая Успун,
«Россияның ажыл-ишчи херээженнери» Бүгү-российжи хөй-ниити организациязының «Чолдуг үүле» деп Тывада регионалдыг салбырының специализи.
