АВАМ МЕҢЭЭ БАШТАЙ ТАНЫШТЫРГАН
Бичиимде кудумчуга ойнап тургаш, сумка долу солун-сеткүүлдер чүктеп алган угбай бажың бүрүзүнге оларны чедирип чоруурун бо-ла көөр мен. Бистиң бажыңывыска база келгеш, херимниң манзалар аразынга кезек солун-сеткүүлдерни кызыдып кааш, улаштыр чоруптар. Оларны бир кижи бажыңче киирип кагбаан шаанда, ында-ла кыстырып каан турганнай-ла турар. Кым-даа албас.
Бир-ле катап чайын ол солун-сеткүүлдерни алгаш, бажыңга киирип эккелгеш, анаа-ла сонуургалым кыптыгып, чаңгыстап көрүп ор мен.
Чанымда ажыл кылып олурган авамдан:
— Авай! Почтальон угбай дыка онза кижи-дир аа! Бажың бүрүзүнге мындыг чүүлдерни халас үлеп бээр – дээш, оларны авамга көргүстүм.
— Халас эвес. Ол солун-сеткүүлдерни кижилер почтадан чагыдып алыр чүве-дыр ийин, оглум. А почтальон оларны чагыткан кижилерниң бажыңнарынга чедирип бээр. Ол кижиниң ажылы-дыр, оглум – дей-дир.
— А чүге оларны чагыдар боор чүвел, авай? – деп улам сиңниктим.
— Ол солун-сеткүүлдерден дыка хөйнү билип алыр сен, оглум. Бо “Весёлые картинки” дээр сеткүүл-дүр. Дуңмаларың биле сеңээ чагыдып каан мен. Сонуурга даан, оглум – дээш, авам дыка чараш сеткүүлдү менче сунду.
Мен ону аажок сонуургап, арыннарын ажып, ында өңнүг чуруктарны кичээнгейлиг көрүп олур мен.
Авам чанымга чедип келгеш, шокар бижиктерлиг, кезек кара өңнүг чуруктарлыг, калбак, улуг солунну чада туткаш:
— Бо “Шын” деп солун-дур, оглум. Ооң ады чүгле үш үжүктен тургустунган. Көр даан, бо эгезинде (холу-биле айыткаш), улуг үжүк Ш деп үжүк-түр, оглум, Ш. Ооң соонда бо Ы деп үжүк-түр, оглум, Ы. Эң-не сөөлүнде үжүк дээрге Н деп үжүк-түр. Ол үжүктерни тудуштур адаптарга, “ШЫН” деп сөс болу бээр. “Шын” солун бо-дур. Тыва дылда. Школага өөрени бергеш, бодуң номчуп турар апаргаш, биле бээр сен – дээш, авам бажымны чыттааш, — че, оглум, орайтаваанда суглап алгаш кел че – дей-дир. А мен ол үжүктерни адап чадай-чадай, суглаар дээш, бажыңдан эрестиг үнүптүм.
Шак-ла ынчаар авам меңээ эң-не баштай “Шын” солунну таныштырган. Ол сагыжымга уттундурбайн артып калган.
Ол-ла чылдың күзүнүнде, 1963 чылдың сентябрь 1-ниң хүнүнде, хамык өөрүм школаже өөренир дээш, шуужуп чоруп турда, оларны херим кырынга муңгаргай кайгап, көрүп олур мен. Чолаачы даайым Мөңгүн-оол Байырович Эртине чедип келгеш, мени машиназынга олурткаш, школаже чорупкан. Аңаа баргаш, школаның садыындан өөренир дериг-херекселдер садып бергеш, оларны холумга тудускаш, каш кыдыраашты колдуктаткаш, өөрлерим соонга тургузуп каан. Шак ынчаар бирги класска өөренип кирген мен. Сөөлүнде билгеним, авам мени ам-даа бичии-дир дээш, дараазында чылын школага өөредир бодап турган болган.
“ШЫН” — ШКОЛАЧЫ ЧЫЛДАРЫМДА
Школага өөрени бергеш, слогтап номчуп турар апаргаш, “Үжүглелден” аңгыда, бажыңга кээп турар солун-сеткүүлдерниң арыннарында тыва, орус дылдарда улгаттыр парлап каан эгелерин ыыткыр номчуур турдум. Оон чоорту хала чокка номчуп турар апаргаш, тыва дылда үнүп турар “Шын” солуннуң үндүрүлгелерин номчуур апарган мен. Ылаңгыя тыва театр, ооң артистериниң, көргүзүп турар шиилериниң, тыва чогаалчыларның шүлүктерин, чечен чугааларын дыка сонуургап номчуур мен. Кажан “Шын” солунга суурувустуң, ында чурттап турар шалыпчы ажыл-ишчи кижилерниң дугайында бижип каан материал таваржы бээр болза, дыка амыраар мен. Ону номчуп танышкаш, кажан авам ажылдан кээрге, тын тынмайн чугаалааш, ол солунну холунга тутсуп бээр турдум.
“Шын” солуннуң үндүрүлгелеринден Тывада, Совет Эвилелинде, даштыкыда чүү болуп турарын билип ап чордум. Ылаңгыя ынчан Вьетнамга болуп турган дайынны дыка-ла кээргел сеткил-биле номчуур турдум.
Ортумак класстарга өөрени бергенимде, неделя санында кичээл эгелээриниң мурнунда, политинформация эрттирер турган. Ону эрттирер улусту класска шилип, бадылап каар. Ындыг кижилерниң аразынга мен база кирген мен. Кажан мээң ээлчээм келирге, “Шын” солуннуң сөөлгү алды үндүрүлгезинден республикада, даштыкыда болуп турар солун медээлерни, материалдарны, ол үндүрүлгелерниң аразынга бистиң суурнуң шалып-ишчи аныяк комсомолчу угбайның дугайында медээни бодумнуң шаам-биле допчулай бижип алгаш, өөрлеримге чугаалап берген мен. Олар дыка сонуургааннар. Оон эгелээш-ле, үстүкү класстарга чедир класстың доктаамал политинформатору болу берген мен. Школаны доозуп турар чылывыста олар мени “кедизинде барып ол солунга ажылдаар кижи-дир сен, чаңгыс” деп “депшидип” кааны сагыжымга олчаан арткан.
“Шын” солун өг-бүлевистиң амыдыралының бир чарылбас кезии турду. Ону номчуваанывыста, бир-ле дүмбей, бир-ле чүвени билбес апаар бис. Авам болганчок-ла: “Шын” солунда чүнү бижип тур, оглум?” — деп бо-ла айтыра бээр. Ол хире “Шын” солунну сонуургаар турган. Авам ону чылдың-на чагыдып алган боор. Сургуул-даа, аңгы башка амыдырап чурттап чоруй барган чылдарымда-даа, ада-иемниң бажыңынга чедип келиримге, “Шын” солун бар боор. Ол солун уругларынга кедизинде барып ажыктыг болу бээрин ие сеткили эндевейн чораан. Ооң херечизи оглу мен болдум.
Өгбелеривистиң биске, салгалдарынга, арттырып каан байлаа — эгээртинмес аас чогаалы, тыва чогаалчыларның чогаалдары-биле школачы сонуургак оолак мээң сагыш-сеткилимни авамның, Быдыкпан Байыровна Эртинениң, чагыдып берип чораан “Шын” солуну ужуктап, чүглеп каан. Четтирдим, ынак авай!
“ШЫН” — СУРГУУЛ ЧЫЛДАРЫМДА
1973 чылда школаны дооскаш, Москваже өөренип чоруптарымга-даа, “Шын” солун мени кагбаан. База-ла мээң-биле. Бо удаада ону авам эвес, а БАЛКЭ (ВЛКСМ) Тыва обкому биске, Москвада өөренип турар тыва национал студияның сургуулдарынга, чагыдып берип турган. Чүге дээрге маңаа, театрның дээди өөредилге черинге, тыва дылдың кичээлин база өөренип турдувус. Ол бистиң келир үеде мергежиливистиң эң-не кол чепсээ болур. Тыва үннерни шын адаарының артикуляциязын, чугааның дикциязын, бөдүүн, нарын домактарны логиктиг шын номчуурунуң билиглерин тыва дыл кичээлинге эртип турдувус. Биске тыва дыл кичээлин Москвада партияның Дээди школазынга өөренип турган дыңнакчылар Наталья Борисовна Тыртык-Кара (1973), Монгуш Сендажыевич Байыр-оол (1974–1975) чылдарда башкылап турду. А Болат-оол Кыргысович Бүдүп бисти дооскужевиске чедир башкылаан. Түңнелинде 1978 чылда “Тыва сцена чугаазы” деп номну бижээн.
“Шын” солун 5 чыл иштинде биске, тыва национал студияның студентилеринге, Тывада хамык болуушкуннарның судалын дамчыдып келген.
Биске кээп турар, тыва дылда республикада үнүп турар “Шын”, “Тываның аныяктары” солуннарже студент чылдарывыстың дугайында материал бижиир бодал чайгаар-ла меңээ тургустунуп келген. Ынчангаш үшкү курстан эгелеп “Шын”, “Тываның аныяктары” солуннарже материалдарымны, баштайгы шенелде шүлүктеримни, чогаалдарымны, очулгаларымны удаа-дараа чорудуп-ла эгелээн мен. Москвада Японияның элчин черинге болуп эрткен ойнаарактар байырлалынга тыва национал студияның студентилериниң киришкениниң дугайында бижээн “Ойнаарактар байырлалы” деп материалым 1977 чылдың апрель 26-да 97 дугаарлыг “Шын” солунга парлаттынган, “Шынга” эң-не баштай үнген материалым ол. 1977 чылдың декабрь 27-де 301 дугаарлыг “Шын” солунга “Мен-не эвес мен” деп бижээн интермедиям парлаттынган. Мээң очулдурганым чогаалчы Юрий Яковлевтиң уругларга бижээн “Дааштаашкын” деп чечен чугаазы 1978 чылдың май 9-та 109 дугаар “Шын” солунга чырыкче, артында-ла, кызыл өңнүг парлаттынып үнген. Шак-ла ынчаар эң-не баштайгы үнген материалым, интермедиям база очулгам чогаадыкчы ажылга мээң сонуургалымны оттуруп, хей-аъдымны көдүрүп, эге исти ужуктай сыптап каан. Журналисчи, чогаалчы ажылдың делгем делегейинче шымнып киреринге, ооң бедиктеринче карбап үнеринге меңээ ак орукту ажыткан. Ооң соонда материалдарым, чогаалдарым, очулгаларым республиканың солун-сеткүүлдеринге үзүктел чок парлаттынып турду.
“ШЫН”, “ШЫН” БОЛУП АРТАР
1978 чыл. Сургуул чылдар доозулган. Найысылал Кызыл хоорайның төвүнде Тываның хөгжүм-шии театрының чаа туттунган маңган ак өргээзи. Маңаа август 1-ден эгелеп өске сургуул өөрлерим-биле кады, театрның чогаадыкчы составынга дөрткү салгал болуп, ажылдап эгеледим.
Школачы, сургуул чылдарда “Шын” солундан номчуп чорааным театрның үндезилекчилери – Виктор Көк-оол, Максим, Кара-кыс Мунзуктар, Борис Бады-Сагаан, Николай Өлзей-оол, Александр Тавакай, Хүргүлек Конгар, Екатерина Кенденбиль, Владимир Монгальбии дээш хоочун артистер-ле хөй. Оларның аразынга эгин кожа ажылдай бергеним ол. Маңаа, уран чүүлдүң ыдык өргээзинге, тыва культураның шупту адырының үндезилекчилери: чогаалчылар Степан Сарыг-оол, Юрий Кюнзегеш, Салим Сүрүң-оол, Екатерина Танова, Леонид Чадамба, Кызыл-Эник Кудажы; композиторлар Алексей Чыргал-оол, Ростислав Кенденбиль, Дамба Хүреш-оол, Владимир биле Виктор Тока алышкылар; хөөмейжилер Максим Дакпай, Хунаштаар-оол Ооржак, Маржымал Ондар болгаш өскелер-биле-даа ужуражып, арын көржүп, чугаалажыр аас-кежик меңээ таварышкан. Ынчангаш бодумну кончуг-ла аас-кежиктиг кижи-дир мен деп бодап чоруур мен.
1979 чылдан эгелеп адырылбас өңнүктерим — “Шын”, “Тываның аныяктары” солуннарны, авам-даа эвес, БАЛКЭ Тыва обкому-даа эвес, а бодум чурттап турар черимниң адрезинче чагыдып ап, номчуп келдим. Үениң аайы-биле оларны удур садып ап, амга дээр номчуп чор мен.
Тыва журналистиканың кокпа оруунче базымнарымны “Тываның аныяктары” солунга 1983 чылдың май 11-де комсомолчу путёвканың “аъткарганы-биле” эгеледим. Аңаа корреспондент, килдис эргелекчизи, кол редакторнуң оралакчызынга чедир ажылдадым. 1990 чылда республиканың катап тургустунуп турар “Сылдысчыгаш” уруглар солунунуң кол редакторунга чижилгелиг шылгалданы эрткеш, ажылдай бердим.
Ынчан республиканың шупту солуннары “Парлалга бажыңы” деп адаар тускай чаа оран-савалыг апарган. Ынчангаш тыва журналистиканың хоочуннары-биле кады чаңгыс черге эгин кожа ажылдап чордум. Хоочун журналистер Александр Дембрель, Владимир Чадамба, Алексей Дүгержаа, Даңгыт Чыдым, Мижит-оол Саая, Монгуш Байыр-оол, Шомаадыр Куулар олар дөрт дугаар каътта мээң кабинедимге кээп, тыва дыл, чогаал, тыва журналистика, тыва солуннар дугайында мээң-биле бо-ла чугаалажыр. Ынчан олар: “Кедизинде барып “Шынга” редакторлаар сен, Сааш!” дээр турдулар. Мен оларның ол чугаазынга харыы кылдыр, чүгле хүлүмзүрүп каар турдум. “Шынның” кол редакторунга ажылдаар бодал-даа менде чок турган. А харын тыва эртемденнер-биле тыва солуннарда эртип турар частырыглар дугайында тайылбыр чугааларга, солун ажылынга хамаарыштыр арга-дуржулга солчуп келген кожуун солуннарының редакторлары-биле ужуражылгаларга киржип, “Шын” солуннуң кол редактору Валерий Севилбааевич Шаравииниң кабинединге чаңгыс эвес удаа кирген мен.
Ынчан чаңгысклассчы өөрлерим-даа, хоочун журналистер-даа меңээ анаа эвес чугаалаан-дырлар. Оларның ол чугаазы дег болган. Шынап-ла, “Шын” солуннуң кол редакторунга 2016–2018 чылдарда ажылдадым.
Бо чурттап келген назынымда “Шын” солун-биле бичии оолак шаамда танышкаш, ооң номчукчузу болу бергеш, ол-ла хевээр харылзаам үспейн чору мен. Харын-даа чылдар шуужуп эртсе-эртсе, кажан-на-бир ажыл аайы-биле кирип тургулааным, кирер эжииниң кыдыынга “Кол редактор Шоюн Александр Сан-оолович” деп бижиктиг “Шын” солуннуң кол редакторунуң кабинединге чогаадыкчы ажылдаар салым-чол меңээ таварышты. Ол чылдарда “Шынның” чагыдып алыкчылары болгаш ооң орулгалыг кезээн чоорту көвүдээнин чедип алган бис.
Чоннуң солуну “Шынның” чогаадыкчы коллективи-биле бир демниг ажылдаан ийи чылым, ол чылдарда ооң чагыдып алыкчыларының, номчукчуларының мээң адымга бижип, чугаалап турган чылыг сөстери кажан-даа уттундурбас. “Шын” солуннуң номчукчузу, чагыдып алыкчызы, бижикчизи, кедизинде барып кол редактору болдум.
А “Шынның” үндүрүлгелерин амга дээр номчуп, оон чуртталгамга, чогаадыкчы ажылымга хөйнү билип ап чору мен.
“Шын”, “Шын” болуп артар!
Александр ШОЮН, РФ-тиң алдарлыг журнализи, “Шын” солуннуң 2016–2018 чылдарда кол редактору.
Чуруктарны авторнуң архивинден алган.
“Шын” №29 2025 чылдың июль 31
