Арага – кара күштерниң суксуну

Ай санаашкыны-биле Чаа чыл – Шагаа чоокшулаан. Ону байырлаар ёзу-чаңчылдар үе-дүпте-ле эгелээн. Шагаа онза ыдыктыг байырлал болганда, ону демдеглеп эрттирериниң тодаргай ёзулалдары бар. Буян башкы Шагааны байырлаарының чурумун, сагыыр ужурлуг дүрүмнерин таныштырган.

“Бо чылын март 1-де чылыг часты уткувушаан, ай санаашкыны-биле ыяш олуттуг ногаан Чылан чылын — Чаа чылдың келгенин байырлаар бис. Ынчангаш Шагаа бүдүүзүнде чон багай чүүлдер эрги чыл-биле сывырлып чыдып каар ужурлуг деп күзээшкиннер-биле оран-савазын, сагыш-сеткилин аштап-арыглап, белеткенип эгелээн.

Кижи бүрүзү сагыш-сеткилин канчаар арыглаар ужурлугул дизе, өршээп билир болза эки, хомудалдарны шыгжаар, буян чедирер, чаагай сеткилдиг болур.

Шагааны эрттирерде, сагыыр ужурлуг ёзу-чурумнар арбын. Бир дугаарында, Шагаа — өг-бүлениң, төрел-аймактың байырлалы болур. Ынчангаш ыяап-ла чоок дөргүл-төрелинге, улуг назылыг кижилеринге аалдап баар, эң-не чоок улузунуң аразынга найыр-дойну эрттирер ужурлуг. Ооң-биле кады Шагаада кылып болбас ужурлуг хоруглуг чүүлдер база бар.

Ажыг арага кижиниң кадыкшылын, сагыш-сеткилин үрээр, долгандыр турар улуска хора чедирер, ылаңгыя чаш ажы-төлдүг болза, кижи оларынга үлегерин көргүзер. Арага кара күштерниң суксуну деп санаттынар. Чеже-даа бедик культуралыг, ат-алдарлыг, ажылдакчы кижи болза, араганы ижип алыр болза, ол кара күштер талазынга баар. Бис, Азия чоннары, тывалар, араганы ижип билбес бис. Ол дээрге эртем талазы-биле бадыткап каан барымдаа-дыр. Ынчангаш эң кол чүүл, Шагааны арагалап, эзирик эрттирип, чоок кижилеривисти дүвүредип, оларны хомудадыр болзувусса, соңгу назыда ооң харыызын албан алыр бис.

Бо чылын Шагаа бүдүүзүнүң айы — февраль. Алызында болза, Шагаа хүнүнүң мурнунда бүдүү хүнүнде өгбелеривис ук ажыл-ишти аштанып-арыгланып, аъш-чемин белеткээр турган болза, амгы үеде ай дургузунда улуг байырлалга белеткенир апарганында багай чүве чок. Өгбелериниң үлегери-биле, амгы үеде кижилер чаа чылга белеткенирде, чурттап олурар оран-савазын арыглап-аштаар апарган.

28-тиң хүнү – бисте болза, бүдүү хүнү, чаа чылдың бүдүүзү. Тыва культура төвүнге орук ажыдарының «чилиг кагары» деп ёзулалын эрттирер бис. Оон аңгыда, биске тоолдар база ыдар. Улаштыр үнүп келген чаа чылдың бирги хүнүнде чаңчыл ёзугаар чолукшулга ёзулалын эрттирер бис.

Шагаа – чаартылганың болгаш чырык келир үеже идегелдиң байырлалы. Чүгле ойнап-хөглээр эвес, хүндүткелди болгаш медерелди негээр ыдыктыг байырлал. Чаңчыл ёзугаар март 1-же дүне хондур хүрээлерге номналдар болгаш тускайлаттынган черлерге «Саң салыр» ёзулалдар болурун сагындырар-дыр бис”.

Бистиң корр.
Чурукту интернет четкизинден хоолгалаан.
“Шын” №6 2025 чылдың февраль 20