Аржаанны хайгааралга алыр үе келген

Тыва Республика, ооң иштинде Өвүр кожуун аржааннар-биле байлак. Кожууннуң девискээринде аңгы-аңгы эм шынарлыг алды аржаан бар. Оларның аразында Улаатай аржаанынга 1970 чылдан эгелээш, өйлеп-өйлеп кирип чордум. Тергиин-не аржаан!

Геология-минералогия эртемнериниң доктору Е.В. Пиннекерниң “Тываның минералдыг суглары” (Кызыл 1969) деп номун, Тываның аржаан болгаш туризм талазы-биле лабораторияның эртем ажылдакчызы Кара-кыс Аракчааның ажылдарын сонуургап номчудум. Эртемденнерниң бижип турары-биле, Улаатай аржааны ховар дээн минералдыг тургузуглуг, сульфат-гидрокарбонин, кальций, магний болгаш өске-даа химиктиг элементилер ында кирип турар. Аржаан хан базыышкынын, баштың хан эргилдезин, организмни экижидер, ижин-баарны арыглаар бот-шынарлыг.

Август айның ортан үезинде төрелдер катчып алгаш, аржаанга база чордувус. Кадыын экижидип алыр дээн чон Таңды, Каа-Хем, Улуг-Хем, Сүт-Хөл болгаш өске-даа кожууннардан болгаш Кызыл хоорайдан хөй-ле келгеннер. Аржаанга кирериниң ээлчээн манап олурган чон аразында чугаалажыр, таныжар-ла болгай. Дыштанып келгеннер улуг ачы-буянныг, эм аржаан дээрзин чугаалап, саңын салып, чажыын чажып, чаламаларын баглап турарлар. Чамдыкта сагыш-сеткилинге таарзынмаан айтырыгларны боттары чугаалай бээрлер. Таңдыдан аныяк өг-бүле: “Эрткен чылын келиривиске, бурганның серизи аажок куурарып калган болган, бо чылын келгеш серини, чоннуң үнер тепкииштерин дозулап кагдывыс” — деп чугаалап турду. Шынап-ла, бурганның серизи, ширээзи аян кирип келген. Шагда-ла аржаанның девискээринге бичежек садыгжыгашка хүннүң эргежок чугула хереглелдерин садып турган дээрзин улгады берген угбай чугаалады. Ооң ам чүгле үш ханазы арткан болду. Хаттан камгаланыр үгек болу берген. Мурнунда чылдарда манза-биле кылган чаглактарга, хөлезинин төлээш, чурттап турганын, Кызылдан келген аныяк оол малчыннардан ак чем аймаан улуг эвес өртекке эккеп берип турганын таарзынып, сагындылар. Аржаан оруу аштаттынмаанындан улуг даштарга машиналарының адаа ыйлып калганын ырак-узактан келген чолаачылар хомудап чугааладылар. Хөрлээде хемче эриктерни чүгле шыырак машина эртип шыдаар. Бичии машиналар чайлаглар таварыштыр оюп, узун орук эртип келир. Аржаанның адрезиниң чагылары ирээнинден кээп дүшкүлээн. Арыгланыр чер чанында бок төгер контейнер долганындан, бокту хат тарадыр хадып каапкан. Ажыы-биле чугаалаарга, ээнзиреп, хайгаарал чок арткан.

Чылдың-на хөй чон чыглып, кадыын экижидип ап турар аржаан-дыр. Кожуун, суму чагыргалары хайгааралга ап, септеп, дыштанып келгеннер чурттаар бичии чадырларны кылып, өске-даа чаартылгаларны чорудары күзенчиг. Кожууннуң чонну ажылга хаара тудар төвүнүң бүрүткелинде турар хамаатылар-биле керээни чарып, акшаландырып, дыштанылга, туризм төвүн организастап чүге болбас деп. Хайгаарал чок арткан Улаатай аржаанынче көрнүр үе келген.

Дамдынчап ХОВАЛЫГ, күш-ажылдың хоочуну.
Кызыл хоорай.

"Шын" №59, 2023 чылдың август 9