Улуг назынныглар хүнүнде назы-харывыс дөгүп, кырган-ава, элиңсе, холуңса апарган «көк баштыглар» Аныяктар ордузунга чыглып, мага-хандыр байырлаанывыс онзагай болганын ам-даа сеткил-ханныышкынныг сактып олур мен. Аңаа 1980–90 чылдар үезинде теледамчыдылгага тырттырып турганым угбайга таваржы бергеш, бодумга элээн «ажыдыышкынны» кылганымга аажок өөрдүм.
Ынчан ол дамчыдылганың автору — хөйге билдингир, ачы-хавыяалыг журналист Владимир Лайзапович Тинмей. Хөй чылдар иштинде Кызылдың телестудиязынга ажылдап чораан коллегам, режиссер угбам Эремаа Нордуповна Ашак-оол-биле ынчангы дамчыдылгавыстың маадыры Кара-кыс Кымзат-ооловна Салчак чаңгыс классчы эжишкилер болган. Олар төрээн Тывазының сайзыралынга үлүг-хуузун киирген, амыдырал-биле деңге базып орар иелер база төрел аймааның улуг өгбелери.
Ноябрь айның сөөлгү дыштаныр хүнү Бүгү-делегейде Ие хүнү болганда, Кара-кыс Кымзат-ооловна угбайның бодунуң авазының дугайында чырык сактыышкынын хүндүлүг солунувус арнынга бижиир бодадым.
ОВУР-ХЕВИРИ КЕЗЭЭДЕ САГЫШ-СЕТКИЛИМДЕ
“Авамның кылып чораан буяны чонунга, совхозунга, Тыва күрүнезинге, салгалдарга — алдын шыгжамыр. Авамның ачызы-биле дээди эртем чедип, ам мырыңай-ла 80 ажыг хар харлап, ажы-төлдүг, ачы, чичи уругларлыг эне болдум. «Биче сеткилиң, оожум-топтуг чаңың, овур-хевириң кезээде сагыш-сеткилимде, ынак авай!» — деп, бодум иштимде чугаалап чоруур-дур мен. Авамның буянын четтирип, өөрүп, чурттап чору мен, чонум» — дээш, угбай авазының дугайында сактып, чугаалады.
Мээң авам Көк Чулаевна Кыргыс Тываның улустуң чогаалчызы Кызыл-Эник Кудажының чаңгыс чер чурттуу кижи. Миннип келиримге-ле, авам даштын изиг-демирде паштанып турар. Авамның орус печкага быжырган кызыл-каттыг пирогу таан амданныг ийин. Чашкы үемниң чаагай чыды думчуумда ам-даа чытталып кээр. Ынчан авам, ачам Каа-Хем кожууннуң Бай-Сөөт деп черинде алдын уургайынга ажылдап-чурттап турган үези ол.
Бүгү чуртта колхозтар тургустунган, бажың-балгат туттунуп, тараа-быдаа тарып, сууржуң байдалче кирип келген, 1946–47 чылдар үези боор, Каа-Хемниң Суг-Бажы деп черинге чурттай бердивис. Ынчан шупту улус хову-турлаг бригадтарда янзы-бүрү ажылдар кылыр дээш, шуут чай-даа алынмас. Ам улуг назылап келгеш, бодаар-дыр мен: авам биле ачам келир үеде чаагай чуртталга дээш, бар-ла шынчы сеткили-биле чаа ажыл-амыдыралга бердинип чурттап-ажылдап чорааннар. Ынчан оларга кандыг-даа шаңнал-мактал, хөрээн каастаар орден-хавыяа-даа херек чок турган-дыр ийин. Чуртталга оларга өөрүшкү база чаа-чаа солун ажыдыышкыннар болуп турган. Аныяк чүткүлү, күзээшкини-биле чүгле боттарынга эвес, а бүгү тыва чонунга сайзырал болзун дээш, ажылдап, өөренип чорааннар.
Ынчан ол девискээрниң колхозчулары суг бажы үнген ыдык черге бажың-балгадын тудуп, эвилелдежип, ажыл-агыйны шуудадып эгелээннер. Советтиг 1949 чылда тургустунуп келген колхозтуң ады “Советтиг Тыва”. Колхозтуң бир дугаар директору Ховалыг Нурсат Улуг-Хем чурттуг кижи, ынчангаш-ла авам-ачамны хүндүткел-биле «угбай-честей» деп адап, кедергей-ле ажылдаар дарга.
«Даш октаан черге чыдар, кыс барган черинге чурттаар» деп тыва улустуң үлегер домаа дег, энерелдиг эргим авам-ачамның чуртунга амыдырап-чурттап чорааны ол. Алдын уургайынга ажылдап турган чылдарында ачам будунга кемдээшкин алгаш, Суг-Бажы чуртунче көжүп келгеннер. Мээң ачам Кумзат-оол Комбуюнович Салчак бодунуң үезиниң бурунгаар депшилгелиг кижизи турган. Тамбов хоорайның М. Буденный аттыг кавалерия училищезин дооскан, ТАР-ның билдилиг шериг командирлериниң бирээзи.
Ол чылдарда Суг-Бажынга чурттап турган орус омактыг улус колдуу өскээр көжүп чоруп турганнар. Ачам бир-ле хүн черже ийленип кире берген бажың иштинде буступ каан-даа болза, чедир үрелбээн орус печка турганын эскерип каан. Хайыраан эдилелди моон-даа соңгаар ажыглап болурун директору-биле сүмелешкеш, малгаштап-септээш, хлеб быжырарын авамга саналдааннар. Авамның бир-ле дугаар быжырган хлевин Чедер-Аксының 1 дугаар бригадазынче чоруткан. Колхозчулар аразында: «Кедергей чаагай хлеб-тир!» — деп, авамны катап-катап мактап-ла турганнар дээр. 2–3 чыл иштинде колхоз сайзырап, бут кырынга туруп келгенде, суур иштинге хлеб быжырар ийи өрээлдиг бажыңны колхоз бодунуң күжү-биле туткан.
Чоорту суурнуң аныяк кыстары авамга дузалакчылап кээп, хлебти канчаар быжырарын өөренип эгелээннер. Келзе-келзе, авамның өөредип каан кыстары боттарының бажыңнарында орус печкалар туттуруп ап, ынчалдыр-ла чаа чуртталгаже кирип, хөгжүлдени сайзыраткан. Күжүр авам 2 хову-турлаг бригадты база суурнуң чурттакчыларын бодунуң чааскаан быжырган хлеви-биле хандырып турган болза, ам авамның салгакчы-өөреникчи кыстары 4–5 бригадты, артында-ла артыкшылдыг кылдыр чемгерип турганнар. Колхозтуң чону кызыл-тасты бодунуң дээрбезинге тыртып ап турар апарган. Далган биле печка бар — хлеб быжырып үндүрери кандыг-даа бергедээшкин чок, чүгле кызымаккай күш-ажыл херек.
Колхоз-совхозтар тургустунуп турар үелерде чуртту көдүрер дээш, аар-берге ажылдарны: тараа тарып, изиг чай, чыккылама соок кыш дивейн, мал-маган соондан кылаштап, оларны ажаап-саап, ылаңгыя бистиң аваларывыс, аар-берге кандыг ажылдарны кылбайн чораан дээр. Херээженнер эр улус-биле деңге ажылдап чорааннар болгай. Бо бүгү чымыштыг ажыл-ижи-биле чергелештир ажы-төлү, бисти, база карактап-азыраар, келир үеде амыдырал-чуртталгавыста эртем-билиглиг кижилер болзуннар дээш-ле өг-бүлезиниң бүгү-ле хереглелдерин, шаптараазыннарын ава кижи шиитпирлеп чораан. Ие кижиниң күш-шыдалдыын, шыдамыын, угаангыр-сагынгырының, бурунгаар чүткүлүнүң хөй катап бадыткалы-дыр».
Кара-кыс Кымзат-ооловнаның эртем чедип өөренип алган тускай мергежили эң-не тайбың: ол төрээн чуртувустуң кат-чимистиг, тооруктуг арга-арыын камгалаар, бойдузувустуң «эмчизи» кижи. Муң-муң гектар черлерде чаттылган арга-арыгга хоралыг курт-кымыскаяк өске девискээрлерден ужуп-чалгып кээп, хоразын чедирбезин дээш, барык 40 чыл чедир амыр эвес камгалал ажылдарын чорудуп келген. Ол бодунуң мергежилинге езулуг шынчы, бердинген, ажылчын база дуржулгалыг инженер — бир дугаар тыва херээжен специалист. «Бир дугаар», «Баштайгы» деп сөстерге төлептиг авалар бистиң аравыста чорууру — бүгү чонга өөрүшкү база чоргаарал!
Лидия ДОНГАК, хоочун.
«Шын» №90 2023 чылдың ноябрь 25
