Тыва театр уран чүүлүнүң кижилери
Кижи чеже-даа талантылыг, ат-алдарлыг болза, чону ону хамыктың мурнунда сагыш-сеткилиниң арыг-чаагайы, эң-не кол чүүл – кижизиг чоруу дээш хүндүлээр.
Тываның В.Көк-оол аттыг Национал хөгжүм-шии театрынга хөй чылдар дургузунда кады ажылдап чоруур артист дуңмазы Серепааның сеткили ылап-ла ындыг дээрзин билир болгаш, ат-сураглыг артист, чогаалчы Владимир Серен-оол “Серепааның чечектери” деп шүлүктү бижип каан. Чараш болгаш чаптанчыг-даа одуруглар.
Дужувуста
Дугар-Сүрүң соңгазында
Серепааның
Чечектери частып кээп-тир.
Шилдер өттүр
Чидиг кызыл салбактарның
Кышкы шагда
Кымны кый деп турары ол?
Чурукчу эр,
Артист кыстың өрээлинде
Чурумалдыг
Аалчы час дүшкен чоор бе,
Уран чүүлдүң
Улузунуң сеткилдери –
Уян болгаш
Угулзалыг дээр чүве.
Дуңмаларым
Дужааш чурттаан кожазынга
Чараш өңнер,
Чаяан-сүлде
шаңнаан-дырлар...
Тываның алдарлыг артизи Серепаа Моңгуштуң өөнүң ээзи Дугар-Сүрүң Ооржак республиканың хөгжүм-шии театрынга чурукчулап ажылдап турган. Оларның кайызы-даа бойдустан чаяаттынган салым-чаяанының чараш өңнерин чонга сөңнеп чоруур улус.
Артист кижиниң сценага ыр-шоорун дыңнаарындан, шиилерге ойнаанын көөрүнден аңгыда, ажыл-ишке ооң-биле кандыг-бир үүлени кады бүдүрүп, хүн бүрүде амыдырал-чуртталгага ооң кандыг мөзү-бүдүштүүн, аажы-чаңныын билип алгаш, аңаа бо кижиниң хамаарылгазы бир онзагай апаар.
Тыва радиога ажылдап турумда, “Уран номчулга” деп дамчыдылганың үндүрүлгелерин белеткээр үүле меңээ таварышкан. Бир катап эштеримниң бирээзи бо дамчыдылгаже артист Серепаа Моңгушту чалаарын меңээ сүмелээш, чогаалдарны чүгле номчуур эвес, а чогаадыр артист деп дыңнаткан. Шүлүк чогаадыр болза, уран номчулга дамчыдылгазынга ооң хамаарылгазы бир янзы болгай аан деп сагыш аннып, дамчыдылгага киириштирер деп шиитпирлеп алдым.
Хөгжүм-шии театрынга чеде бээримге, артистерниң бирээзи Серепаа Дарбан-Хааевнаны кыйгырып, чалап берди. Келген херээм дугайында чугаалаарымга, кезек када бодангаш, “Уран номчулга” деп дамчыдылгага киржиринге чөпшээрешти, аңаа номчуур чогаалдарны баш бурунгаар шилип бээрин база сагындырды. Арын-шырайының аяны чазык-чаагай-даа болза, чугаазының хөөнү элээн шыңгыы артист болду. Баштайгы дээрезинде ол чүүл мени элээн кичээндирипкен. Ооң сагыш-сеткилиниң эптиг-эвилеңин, аажы-чаңының топтуун “Уран номчулга” дамчыдылганы белеткеп, кады ажылдап тургаш, билген мен. Шак-ла ынчаар дамчыдылгаларымның киржикчилериниң, маадырларының бирээзи Серепаа артист апарган. Дамчыдылгаларга ыяк белеткенир, оларны бижиир үеге озал чок кээр боорга, артизимни хүндүлээрим-даа аажок. Чүге дээрге дамчыдылгаларга кошкак белеткелдиг, харын-даа мырыңай белен эвес, оон кедерезе, ону бижиир азы эфирже дорт үндүрер үезинге озалдап кээр киржикчилер дег халалыг кижилер чок боор чүве.
“Кижилер чугаалажып, аъттар киштежип таныжар” деп, тыва улустуң үлегер чугаазында чиге сөглеп каан де! Дамчыдылганы ыыт чок белеткээр эвес, дугуржур, сүмележир, харын-даа мырыңай маргыжар, шүгүмчүлежир байдалдар безин тургулап кээр. Артизивис шүгүмчүлээрде-даа сүмелээр, сүмелээрде-даа, шүгүмчүлээр, ам артында ону ол-бо кижиниң сагыжы хомудай бербес кылдыр чугаалаарын эскердим. Ол-ла олчаан Серепаа артистиң сценага чогаадыкчы ажылынга, ойнаан рольдарынга, бижээн шүлүктеринге аажок сонуургалдыг апарган мен.
Серепаа Дарбан-Хааевнаның ойнаваан шиилери, киришпээн концертери, барбаан гастрольдары Виктор Көк-оол аттыг хөгжүм-шии театрының репертуарында, планнарында чок чыгыы деп бодаар мен. Мээң студент үемде, эрткен чүс чылдың чеден чылдарының баштайгы чартыында, Кызылдың уран чүүл училищезиниң театр студиязының студентилериниң, ооң соонда доозукчуларының ат-сураа республикага дыргын болган. Оларның аразынга студент уруг, келир үениң артизи Серепаа Моңгуштуң ат-сывы дыңналып турган. Чижээлээрге, “Даң хаяазы мында ыржым” деп шииге немец-фашистерниң оруун дуй туруп, эрес-дидим тулчуп, амы-тынындан маадырлыы-биле чарылган зенитчи уругларның рольдарын чедиишкинниг ойнап, оларның овур-хевирин көрүкчүнүң сагыш-сеткилинге муңгаранчыг кылдыр көргүскенин мактаан чугаа чон аразынга алгып, ооң дугайында материалдар солун-сеткүүлдер арыннарынга шыгырт турганы улуг назы-харлыг кижилерниң сагыжында ам-даа уттундурбаан. Зенитчи уругларның бирээзи Лиза Бричкинаның ролюн Серепаа Моңгуш артизивис сагыш-сеткилдеривисче киир ойнап каан-на болгай.
Тываның алдарлыг артизи Серепаа Моңгуш даштыкы болгаш орус, ол ышкаш тыва драматургтарның шиилеринде аңгы-аңгы маадырларның овур-хевирлерин шии бүрүзүнге бир янзы кылдыр көргүзүп ойнаан. Степан Сарыг-оолдуң “Чечен биле Белекмаазында” – Чиңгиспей, Шариф Хусаиновтуң “Авамның ак платьезинде” – Гульчира, Максим Горькийниң “Ирей” деп шиизинде – Татьяна, К. Лебедевтиң “Диогенде” – Панфила, Квитко-Основьяненконуң “Щельменко-денщикте” – Присинька дээш оон-даа өске шиилерде ойнап каан рольдарын шуптузун бижиири берге.
Серепаа Моңгуш артизивистиң чогаадыкчы сагыш-сеткили дыка делгем, сонуургалы каш янзы дээрзи чонга билдингир. Ооң бижээн шүлүктери республика солуннарынга бо-ла парлаттына бээр. Шүлүктерни элээди назынымда чайгаар-ла бижиир апарган мен деп, Серепаа Дарбан-Хааевна чугаалаар чорду. А студент чылдарында шүлүктери республика солуннарынга парлаттынып эгелээн. Тургузуу бөдүүн, утказы тода, номчуурга, номчуттунгур “Чинчи” деп шүлүктен ооң автору элээди уруг дээрзи илдең. Бо шүлүк 1972 чылда “Тываның аныяктары” солунга парлаттынган.
Дуңмам Чинчи алды харлыг,
Тутпас, кылбас ажылы чок.
Авазынга чассып орбас,
Аажок эрес, орлан уруг.
Бичии-даа бол, олут орбас,
Бир-ле чүүлдү кылган турар.
Аяктар чуп, шала ширбип,
Авазынга дузалажыр.
Бичии дуңмам хеймер Чинчи
Билбези чок, ырлаар-самнаар.
Айбылаарга, чажам дивес,
Ажылгыры авазы дег.
Бо шүлүктү чаптап номчааш, ат-сураглыг композитор Александр Лаптаң аялганы бижээн. “Чинчи” деп ыры бичии оолдар, уругларның, оларның ада-иелериниң ынак ырызы апарган.
Артист Серепаа Моңгуштуң шүлүктеринге аялгаларны Саая Бюрбе, Александр Лаптан, Томас Моңгуш, Наталья Лопсан база өске-даа композиторларның бижээни ооң шүлүк чогаадырының аяны ыры хөөннүг болганында-ла боор оң.
Виктор Көк-оол аттыг хөгжүм-шии театрынга Тываның алдарлыг артизи Серепаа Дарбан-Хааевна Моңгуштуң 2002 чылдың март 20-де мугур бежен хар юбилейинге тураскааткан чогаадыкчы кежээге чыылган хөй көрүкчүлерниң бирээзи: “Ынак артизивистиң авазы хеймер уруу Серепааны бежен харлыында чырык черге бодараткан. Авазы артист уруунуң чогаадыкчы кежээзинге турган болза, тыва театрның бо буянныг өргээзинге эң-не өөрүшкү-маңнайлыг кижи турган боор” — деп хөөреп турду.
Авазының артист уруу Серепааның сагыш-сеткилиниң чогаадыкчы хөөнү, кайгамчыктыг артист болгаш шүлүкчү Владимир Серен-оолдуң шүлүктеп кааны дег, кыш-чай чок частып-ла чоруур болзун!
Шаңгыр-оол СУВАҢ.