Бо чылын Сүт-Хөл кожуунда юбилейлиг чыл — Алдан-Маадырларның тура халыышкынының 140 чыл оюн байырлаар. Ынчангаш Сүт-Хөл кожууннуң чагырга даргазының хүлээлгезин күүседип турар Арбак Ооржактан ол улуг байырлалга белеткел ажылдарының дугайында база кожууннуң кыштаглаашкын, кадрлар айтырыы, сорулгалары дээш ниити байдалының дугайында тайылбырны алдывыс.
КЫШТАГЛААШКЫН
Кожууннуң девискээринде кыштаглаашкын ниитизи-биле ортумак деңнелге эрткен. Харның улуг болганы-биле мал чеми чедишпейн барган таварылгалар база бар. Көдээ ажыл-агыйларда болгаш хууда мал тудуп чоруур малчыннарывыста бо хүнде байдал чүгээртээн, ам мал оолдаашкыны эгелей берген. Шээр малывыс 27 хуу чедир, бода мал 17 хууга чедир оолдай берген.
Мал оолдаашкынының кидин түлүк үезинде араттарывыс болгаш хууда мал малдап чоруур ажыл-ишчилеривис малының бажын чидирбес дээш күжениишкинниг ажылдап турар.
Часкы хову ажылдарында белеткел ажылдары эгелээн. Бо хүннерде буга-сугларының баштарын карартып, хүлдерни төп алган бис, ам буга-сугларның иштинде бокту аштап-арыглап турар. Ол ажылче арат ажыл-агыйлар болгаш тараажылар шупту шефтеп үнүп турар. Дараазында үе-чадада суггатче кирер бис.
СУГ, ҮЕР АЙТЫРЫЫ
Бо хүннерде чылып келген, ынчангаш суг, үер айыылын болдурбас ажылдарны база чорудуп эгелээн. Ылаңгыя Алдан-Маадыр, Суг-Аксы болгаш Ишкин суурлар сугже кирип болур суурлар-дыр. Ынчангаш бо чылын юбилей эрттиреринге белеткел ажылдарының иштинде Алдан-Маадырга эрик камгалалы деп айтырыгны киирген. Ооң документилерин ажылдап кылып турар.
Чоокку үеде биске ийи дугаар чалгыг кээр, сугнуң улгадырын манап турар бис. Ынчангаш, бирээде, чонувусту оваарындырып, кичээндирип, оларга тайылбыр ажылдары чоруп турар. Мындыг байдалда чурттакчы чонга бажың-балгадынга камгаладылга кылдыртырын сүмелээр-дир бис.
Ниити кожуун, сумунуң күжү болгаш харык-шинээн хынап, белеткеливисти көрүп турар бис. Ынчангаш ооң түңнелдери-биле кывар-чаар материалдарны көвүдедир, суг кээр черлерни үе-шаанда дөңнедип бедидер, довурак кудар ажылдар бар.
ЮБИЛЕЙГЕ БЕЛЕТКЕЛ АЖЫЛДАРЫ
Юбилейниң ниити белеткели баш бурунгаар, 2021 чылда-ла, эгелээн. Алдан- маадырларның тура халчып турар үезинде бир удуртукчузу Самбажыкка тураскаалды Алдан-Маадыр сумузунда Хосталганың шөлүнде тургускан. Декабрь 2-де ооң байырлыг ажыдыышкынынга Тываның Баштыңы Владислав Ховалыг келгеш, бирги организастыг хуралды эрттиргеш, сорулгаларны салган.
Юбилей уткуштур кожууннуң чурттакчыларынга эки-чаагай чорукту кылыр сорулга-биле кол угланыышкынны тудуг, орук, сумулар айтырыгларынче күштелдирген бис. Ол дээрге Алдан-Маадырда Хосталганың шөлүн брусчатка-биле шыпкан, эрткен чылын Алдан-Маадыр ортумак школазынга капитал септелгени кылган, бо чылын Бора-Тайга болгаш Кара-Чыраа школаларынга капитал септелгелерни чорудар, келир чылын Ишкинге чаа школа тудуу эгелээр, ооң документ-саавырын белеткеп турар. Оон ыңай Алдан-Маадыр — Суг-Аксы аразының 3 км 100 метр оруун асфальтылаан, бо чылын ол ажыл уламчылаар.
КАДРЛАР
Республикада бир нарын айтырыг – кадрлар айтырыы. Бисте база эмчилер, башкылар чедишпейн турар. Бо хүнде ортумак тускай эртемниг эмчилер база 2 башкы хереглеттинип турар. Кожуун чагыргазынга 5 кадр херек.
Эмнелгеде ажыглаттынмайн турар объект бар. Ол 8 квартиралыг оран-саваны изиг-соок суглуг кылдыр септеп, чаагайжыткаш, түр када-даа ажылдап кээр башкылар, эмчилер, шагдаа ажылдакчыларын чурттадыр бажың кылдыр эде кылгаш, ажыглалга киирер деп турар бис.
КУЛЬТУРА АДЫРЫНДА ЧААРТЫЛГАЛАР
Кызыл-Тайга сумузунда «Сорунза» губернатор төлевилели-биле Культура бажыңы туттунган. Бо чылын Кара-Чыраа сумузунга чаа культура одаа немежир. Эрткен чылын ол тудугнуң таваан салган, кудуун кастырган. Амгы үеде тудуг материалдары чедип келген. Тус черниң тудуг бригадазы база сумунуң чону тудугга киржиринге белен. Август айда болур байырлалга чедир ол тудугну ажыглалче киирер бис.
СОЦИАЛ АЙТЫРЫГЛАР
2022 чылда бодун боду ажыл-биле хандыртынган 21 хамааты деткимчени алган. Бодун боду ажыл-биле хандыртынган хамаатылар ажылын шуудаткаш, хуу сайгарлыкчы кылдыр тургустунуп ап турары эки. Чүге дизе олар хуу сайгарлыкчы эрге-байдалдыг апаргаш, ажыл чок бир кижини ажылдадып алыр аргалыг апаар. Чижээлээрге, Алдан-Маадыр сумузунда даараныкчы эрткен айда хуу сайгарлыкчы кылдыр шилчээн, бир ажылчын олутту тургускан. Шак-ла ындыг сайгарлыкчылар өске сумуларда база бар.
Өскүс-чавыс уругларга чурттаар оран-сава айтырыы база бир кол черде турар. Оларга бажың оочуру бар. Эрткен чылын 3 бажыңны ажыглалче киирген. Бо чылгы сорулгада база 3 бажыңны кожуун төвү Суг-Аксы сумузунга тудар.
2021 чылдан тура ниити чунар-бажың айтырыы көдүрлүп келген. Суг-Аксы сумузунда чунар-бажыңның оран-савазын бир сайгарлыкчы алган. Ол сайгарлыкчыны деткиир ажылдарны чорудуп турар бис. Эрткен чылын электризин коштурган бис, септик оңгарын кастырган. Бо хүннерде ол сайгарлыкчы чунар-бажыңны ажыглалче киирерин магадылап турар.
ТУРИЗМ
Кожууннуң девискээринде онзагай чараш черлер хөй. Бирги черде – Сүт-Хөл хөлүвүс. Кожуун чагыргазының культура эргелелинде автономнуг культура албан чери бар, ында 3 турум маршрутту ажылдап кылган. Бир дугаар маршрут Шаараш аржаанындан хөлче кылаштап үнер маршрут-тур. Ооң баазазында аалчылар чурттаар бажың база бар. Ийигизи — аалчылар бажыңындан үнгеш, Бора-Тайгалааш, Чечектиг-Адырлааш, база-ла хөлге чедер. Үшкү маршрут Алдан-Маадырга хамаарышкан: Хемчик көвүрүүнүң чанында Самбажыктың тураскаалындан эгелээр, дараазында хемни кежерге-ле, сарыг шажынның хүрээзи бар, ооң соонда Алдан-Маадыр музейи, ында төөгүнүң материалдары шыгжаттынган, улаштыр алдан-маадырларны шаажылааш, баштарын азып турган чери — Кижи-Баштыг, төнчүзүнде байырлал болур шөлүвүс Оргу-Шөлге чедер. Ол маршрут ажылдап турар. Ам чүгле ол дугайында чырыдыышкын ажылы арай багай чоруп турар.
«ЭЛЭЭР-СУУР» ТӨЛЕВИЛЕЛ
Кожууннуң 7 сумузунуң аразында 3 суму бо төлевилелге киришкен. Бистиң көрүжүвүс-биле шупту негелделерге дүгжүп турар, эки көргүзүглүг сумуга Ишкин хамааржыр. Ында төлевилелдиң дүрүмүн шын сагып турар. Шак-ла мындыг чурумнуг, идепкейлиг сумуларга кожуун чагыргазындан деткимчени көргүзер сорулгалыг бис. Чижээлээрге, чылды азы кварталды түңнеп тургаш, орук фондузундан тайгазынче үнер оруктар кылып бээр азы сумунуң иштиниң оруктарын чаагайжыдар дээн ышкаш ажылдар.
ОРУКТАР
Эрткен чылын «Чоннуң көвүрүү» губернатор төлевилел-биле Ишкин сумузунга 24 метр көвүрүгнү кылган. Ол ышкаш кожууннуң орук фондузундан аңаа немей Ишкинде ниитизи-биле 3 көвүрүгнү септээн. Кожууннуң орук фондузунуң акшазы-биле Суг-Аксы сумузунуң кудумчуларында 600 метр оруктуң асфальтызын септээн. Бо чылгы сорулгавыс — кожуун төвүнге Чогаалчылар кудумчузун чедир асфальтылап доозары. Байырлалывыс болур чер Алдан-Маадыр сумузунга машиналар доктаар 3 шөлдү тургускаш, асфальт-биле шывар.
«ШУПТУ ЧҮҮЛДҮ ТИИЛЕЛГЕЖЕ!»
Шак-ла мындыг кыйгырыг-биле Улусчу фронтунуң чарлааны «Автопоезд» акциязынга киржир күзелин сүт-хөлчүлер илереткен дээрзин Арбак Маскаевич чугаазын түңнеп тура дыңнаткан.
/ Алдынай СОЯН.
"Шын" №25 2023 чылдың апрель 8
#Шынсолун #Тыва #УдуртукчугаСөс #Сүт_Хөл #КожуунЧагыргазы #КөдээАжыл_агый
