(Допчу намдарымдан үзүндүлер)
1873 чылда Чадаана, Хөндергей хемнерниң каттышкан черинге Алдыы-Хүрээ тургустунган. База-ла ол чылын мөөңнешкен араттарның ачызы-биле Чадаана хоорайывыстың таваа салдынгаш, ам бо чылын 150 харлаан юбилейи болуп турары өөрүнчүг.
Ынчангаш мээң амыдырал-чуртталгам-биле сырый холбашкан хоорайымның хоочун чурттакчызы болгаш, ооң өзүлдезинге бодумнуң шаам-биле киирип чораан ажыл-ижимден сактыышкыннарымны кысказы-биле бижип көрейн.
ЧАДААНАНЫҢ АЯЛГАЗЫ
Чадаанага 1951 чылда кожа чыдар Бора-Хөлден чедип келген мен. Ачам мени хүрең аъдынга ушкарып алгаш, школаже өөредип киирери-биле хүлээдип келгени ол.
Ачам-биле хоорайже чортуп кирип келгеш, Чадаананың онзагай “аялгазын” ынчан бир дугаар дыңнаан мен: бир чагыдан өске чагыже шөйүп каан сывырындак демир удазыннарның салгынга шиилээн аялгазы, кудумчуларда шуужуп алган кастарның кыйгырышкан үннери; инектерин кадаттан уткуп келген орус дылдыг кижилерниң “Машалаан”, “Зорькалаан” кыйгылары; машина-балгаттың айыыл-халаптан оваарымчалыг болурун негээн хөөмейлээн үнү дээш кандыг аялгалар чалгып турбаан дээр... Көдээниң аян-хөөнүнге өөренген меңээ дыка солун болган.
Ынчан чурттап турган бажыңывыс 1 дугаарлыг тыва школаның шуут чанынга турган. База ол-ла бажыңга агроном Лысенковтуң, Найдың дээр дарганың өг-бүлелери – шупту үш өг-бүле чурттап турдувус. Ам ол бажың 2015 чылдың май 21-ден эгелээш, Шойгу маадырывыстың төрүттүнген музей-бажыңы апарган чүве...
Оон эгелээш-ле эргим хоорайывыска өөренип, чурттап, ооң өзүлдезин хайгаарап келдим. Ынчан хоорайның интеллигенциязы, хөгжүм школазының директору Константин Дамдын, бирги дээди эртемниг тыва башкы Обус Маңнай-оолович, мээң клазым башкызы Чудур дээш өскелер-даа бо-ла бистиң квартиравыска аалдап кирип кээрлер. Акым, чаавам суглар шупту кады омак-хөглүг шайлап, хөөрежип олурарларын сактыр-дыр мен.
Ынчан хоорайга орус, тыва ийи школа бар. Көдээден келген өөреникчилерни долу күрүне хандырылгазынга алган, столоваялыг, дазылгалыг (интернаттыг) школа турган. База ол ышкаш удуртукчуларның ажылдаар конторазы, солун-сеткүүл парлаар типография бажыңы, 2–3 хире чем, үлетпүр-бүдүрүлге садыглары, улуг эвес столовая ажылдап турган. Ам базар турар черге сарайга Бажың-Алаак сумузу соктаан далган-тарааны, сүт-сметананы, быштакты, дүлген эътти, тыва шимени садып турганын билир мен. Бажыңывыс чанынга хоорайның аптеказы, ооң алдыы чарыынга эмнелге бажыңнары турган.
Хоорайга тудуг ажылы төнчү чок. Аңаа колдуунда орустар ажылдап турган. Машина-техника башкарыкчылары, кино үндүрер клубтуң механиктери база-ла олар. Сөөлзүредир колхозтардан тараа дүжүдүн хүлээп алыр складтарны база кылган. Оваалай дүжүрүп каан тараа изивезин дээш, кежээки үелерде 8–10 класстарның интернат өөреникчилерин тарадыр эштиреринче организастап турган. Мен база аңаа киржип турдум. Хөглүг, солуну кончуг ажыл чүве.
Орус омактыг чурттакчыларның үлегер-чижээ-биле хоорайның ортузунга кончуг чараш дыштанылга сесерлиин чадаанажылар демнии-биле тарып, өстүрүп алганнар. Дыштаныр хүннерде, кежээлерде аныяктарның хөглеп, танцылаар шөлү ол паркка турган. Ону көрүп, киржип чораан кижи болгаш, сеткилим өөрүп, сактып олур мен....
1962 чылда Кызылдың 2 дугаар школазының бирги 11 клазын база бүдүрүлге фабриказынга практикамны чедиишкинниг доозуп алгаш, 3-кү разрядтың чазаныкчызы деп шынзылганы холга алдым. Ынчан мээң эштерим, Чадаана школазының 11-ги классчылары, “калбак мергежилдиң машинакчы-тракторизи” деп кончуг чугула мергежил-биле доостулар...
ХООРАЙНЫҢ ӨЗҮЛДЕЗИНГЕ КИРЖИЛГЕМ
Школаны дооскаш, дораан-на Чадаананың бүдүрүлге комбинадынга чазаныкчылап ажылдап эгеледим. Ооң директору, Цвелев деп кончуг кижизиг удуртукчу, мээң шынзылгамны көргеш: “Аныяк специалист бир дугаар ажылга тургустунуп келген-дир оо!” – деп, өөрүшкүлүү-биле ажылга хүлээп алды. Ол үеде кижилерни ажылга дораан-на деткимчелиг хүлээп алыр, магалыг-ла үе турган. Ажыл кылыксавас, оон дескелээр кижилерни сойгалап тыпкаш, оларны күш-ажылга хүндүткел черлеринге 2–3 ай өөредип-кижизидип чорудуп-даа турган чүве.
Бүдүрүлге комбинадынга ынчан тергиин шевер чазаныкчылар ажылдап турдулар: Тюлюш Доктугу, Монгуш Биченек, Каң-оол, Калдар-оол Күжүгет алышкылар, Монгуш Аранчула, мастер-токарь Бондаренко, Волков, үнү чок Сергеев дээш оон-даа өскелер. Янзы-бүрү аъш-чем, идик-хеп шкафтары, стол, сандай, кресло, диван дээш улус-чонувуска хереглеттинип турган чүүлдерни кылып турдувус. Ачам база кончуг шевер кижи-ле болгай, ооң чанынга өскеш, арга-дуржулгазын өөренип ап чораан кижи болгаш, удаваанда хоочун мастерлерге мактадып, мурнакчылар санынче кире бердим. Шеверлекчи мастерлер Литвадан келген өг-бүле турган чүве. Оларның шеверлекчи мергежилин база өөренип ап турдум. Белоруссияга бир, Литвага ийи чыл шериг хүлээлгемни кончуг эки күүсеткеш, ажылдап эгелээн комбинадымга аалдап келдим. Литвага өөренип алганым: “Лабас денас! Кейн сякаси?” (“Добрый день! Как ваши дела?”) – дээримге, литов малярлар дыка өөрүп хүлээп алдылар, сеткил хандыр хөөрештивис. Ынчан мен ажылдап турумда, Наксыл Виктор база комбинатка ажылдап чедип келген кижи чүве. Ам Виктор Оюнович Тыва Республиканың улустуң артизи-ле болгай. А Юрий Прокопенко деп кады ажылдап турганым мээң үежим – Каа-Хемниң хөмүр-даш уургайында экскаватор башкарыкчызы...
Үлетпүр комбинадының чанынга турган Чадаананың арга-арыг ажыл-агыйынга база ажылдап кирдим. Соңга рамалары, эжиктер, оларның блоктары, чиңге шала манзаларын бүдүрүп үндүрүп турдувус. Пилорама дүн-хүн чокка янзы-бүрү манзаларны дилип турган. Район девискээринге тудуг, септелге ажылы делгем болгаш шалыпкын чоруп турганы-биле, бистиң бүдүрген продукциявысты янзы-бүрү организациялар, чон-даа дораан арыдыптар. Чамдык чагыгларны үезинде белеткеп четтикпейн-даа турдувус ийин. Арга-арыг ажыл-агыйының директорунга ынчан Виктор Бычков деп аныяк арга-арыг инженери кижи турган. Үлегерлиг удуртукчу апаргаш, районнуң күүсекчи комитединиң оралакчы даргазынга чедир депшээн кижи. Сөөлзүредир Саяногорскуже өг-бүлези-биле көшкеш, аңаа база арга-арыг ажыл-агыйын директорлап турган. Амгы үеде Виктор Петрович Саяногорскунуң хүндүлүг чурттакчызы, шыдал-быралыг чурттап чоруур.
Арга-арыг ажыл-агыйының соонда улуг сонуургал-биле ажылдап кирген черим — Чадаананың 463 дугаарлыг көжүп чоруур механизастаттынган колонназы (ПМК). Ол “Тыва тудуг трезиниң” бир мурнакчы, шылгараңгай бүдүрүлгези турган. Бызаңчылар-бетонщиктер, дашчылар, чазаныкчылар, шеверлекчилер, каңнакчы-сантехниктер дээш шупту 15 ажыг бригадалар ажылдап турдувус. Мен ажылдап киреримде, В. Островидов деп улуг ат-алдарлыг кижи Чадаананың 463 дугаарлыг көжүп чоруур механизаттынган колонназын удуртуп турду. Кажан ол дарга озал-ондакка таварышкаш, чок болган соонда, тудуг инженери Владимир Иванович Каң-оол удуртулганы хүлээп алды. Улуг инженери – Н.И. Носов, кадрлар начальниги – Чылбак-оол Салчакович Сендажи, тудуг мастерлери — Хевер-оол Ховалыг, И.В. Михайлов, Кожуунмай Монгуш, Аракчаа Ооржак, А. Путинцев, В.Н. Путинцева дээш өске-даа арга-дуржулгалыг инженер-техниктер турдулар. Ол бүгү бригадаларның аразында көскү черни ээлеп, бот-орулга-чарылга-биле ажылдап турган бригада бистиң бригада турган.
Ийи аал чурттаар бажыңны таваандан эгелээш, крышазынга чедир тудуп үндүргеш, иштики-даштыкы ажылдарын дооскаш, бажыңның дүлгүүрүн чурттаар ээзинге хүлээдиринге бир ай-даа четпес үе негеттинер турган үе-ле болгай. Чуртталга бажыңнарындан аңгыда, ПМК-ның баазазындан эгелээш, хоорайның хеп чуур черлиг чунар-бажыңын, үш каът кожууннуң чагырга чериниң өргээзин, хоорайның Мерген-Херел аттыг культура төвүн дээш өске-даа тудугларны демниг кылчып турдувус ийин. Ооң кадында Алдан-Маадырга школа тудуу, Өвүрге чуртталга бажыңнары, клуб дээш кылбаан чүвевис чок. Мындыг буянныг үүлени бүдүрүп чораан эш-өөрлеримни улуг чоргаарал-биле адап каары мээң хүлээлгем: И.Н. Черняков (бригадиривис), Тамир Хайруллин, Николай Петров, чанывыста Алтайдан келген бедик мергежилдиг тудугжулар база олардан дудак чок эштерим Чүлдүм-оол Монгуш, Эрес-оол Ховалыг, Дадар-оол Донгак, Иван Монгуш, А. Мухамедзянов, Анай-оол Монгуш, Дадыл Тюлюш, Иван Шархутинов, Монгуш Дадар-оол, Тюлюш Кара-оол адашкылар болгаш соңгу чүктен келген ийи тудугжу, мастерлер. Бригадавыс кончуг-ла эп-найыралдыг турган. Колдуу-ла “Тыва тудуг трезиниң” шылгараңгай тудугжулары болуп, “Коммунистиг күш-ажылдың шалыпчылары” деп хөрек демдектери-биле шаңнадып турдувус. Ол үеде күш-ажылдың кижилерин дыка-ла үнелээр турган.
ПМК-ның тудуг бригадирлери: Ондар Мижит-Доржу, Ховалыг Сүүр-оол суглар Чазактың дээди шаңналы Ленин ордени-биле шаңнадып, тыва тудуг трезинге алдаржып, үлегерлиг мурнакчылар турган үези чүве.
“ПМК-463 буянныг организацияның "алдын" холдуг бүгү ажылчыннарынга, силерниң күжүңер-биле туттунган бажыңнарда чурттап чор бис ийин, силерге улуу-биле четтирдивис!” – деп, чурттакчыларның өөрүшкүзүн, күш-ажылдың хоочуну, Чадаана хоорайның хүндүлүг чурттакчызы Ооржак Санчыевич Дииспей бодунуң үезинде “Чаа орук” солунунга чырыткан кижи. Шын-на болгай – эки ажыл, эки кижилер кажан-даа хүндүткелдиг...
ЧАДААНАВЫСТЫҢ САЙЗЫРАЛЫНГА ДУЗАМ
Кажан ССРЭ буурап дүшкен соонда, Россияга кандыг сандараашкын болганын көрген-даа, билир-даа болгай бис. Чадаананың бүдүрүлгелери ээн кагдынып, үптеттинип, тонаттынып, ПМК, Автобаза, АТБ деп күчүлүг организациялар дүшкүлээннер. Хоорайның адаанда эмнелге дужунга, ортузунга (автобаза шөлүнге), үстүнге (электростанция, 2 каът чуртталга бажыңнарының чанынга) бок-сак овааланып, хоорайның шырайын баксырадып турду. Ол боктан саспак кузовтуг, чаңгыс молдурга тракторлуг хоорай чагыргазы канчап-даа адырлып алыр арга чогун эскерген мен. Ол үеде ТР-ниң Чазааның Аппарадынга ажылдай бергеш, Чадаанавысты берге байдалдан уштур, ооң сайзыралынче сагыш сала бердим. Бир дугаарында, бүгү бокту чок кылыры-биле Чазак деңнелинге дугуржуп тургаш, Ак-Довурактың күчүлүг тускай техниказын хөлезилеп алгаш, 2003 чылдың чайынында хоорайывысты тас кылдыр аштаттырар аргалыг болдум. Ол ашталгага 800 муң рубльди Тыва Республиканың Чазаа үндүрүп берип, кончуг-ла улуг дузаны чедирген чүве.
Ынчан чаа тудуглар кылыр дээрге, акша-мөңгүн чедишпес чүве-ле болгай. Ынчангаш хоорайны эки билир кижи болгаш, октаттынган, кагдынган улуг-биче объектилерниң даңзызын тургузуп алгаш, оларны септеп-селип, чаарткаш, ажыглалче киирип, хоорайның чударгайын чайлаткан болза деп арга-сүмемни Чазакче киирдим. Чазак Баштыңы Шериг-оол Дизижикович Ооржак мээң саналымны чөптүгзүнүп, хүлээп алгаш, янзы-бүрү яамыларга, удуртулгаларга даңзыда көрдүнген объектилерни барып, шинчилеп көргеш, бир ай иштинде санал-оналын киирерин дааскан кижи. Түңнелинде, 2003 чылдың июнь 4-те, ТР-ниң Чазаа Чадаана хоорайже үнүүшкүн кылып, улуг хурал эрттиргеш, “Чадаана хоорайның 2003–2005 чылдарда социал-экономиктиг хөгжүлдези” деп 353 дугаарлыг доктаалды хүлээп алган. Ынчан Ленин кудумчузунуң 47 дугаарлыг бажыңынга Сергей Шойгунуң музейин тургускан болза дээн мээң саналым хуралдың хүн айтырыглары хөй болганындан көрдүнмейн барган чүве. Кызылга келгеш, Сергей Шойгунуң акызы Калин-оол Серээвичиге ужурашкаш, музей дугайында саналымны дыңнадырымга, “дириг кижини ынчап тургаш канчаар сен ону” – дээш база деткивейн барган кижи. Ынчангаш ол санал ынчан ажык хевээр арткан чүве.
Үстүнде адааным доктаалдың ачызы-биле Даа кожууннуң 240-ги юбилейлиг чылында (2005 чылдың сентябрь 23–24-те) байырлыг байдалга 75 оруннуг хоочуннар интернадын, 800 ажыг өөреникчилерни өөредир 4 дугаар школаның комплекизин, “Өг” деп унитарлыг күрүне бүдүрүлгезин, чаа стадион тудуунуң эгезин дээш оон-даа өске херек объектилерни ажыглалче киирген чүве.
Ынчан кожуун даргазы Никита Куулар бо бүгү объектилерни үе-чадазында ажыглалга кииреринге бодунуң удуртукчу негелде-туружун, ат-алдарын көргүстү. Кажан республиканың Чазак Аппарадының даргазын томуйлаар айтырыг тургустунуп кээрге, ынаар кордакчыларның аразынче ону база сүмелеп киирген мен. Ооң девии-биле Никита Хокпалдаевич Чазак Аппарадынга-даа, өөредилге сайыдының оралакчызы-даа болуп депшилгелиг ажылдап чораан кижи.
Ол болган улуг хуралга Чадаанага кожууннуң төп эмнелгезиниң тудуун, хоорай чагыргазының өргээзин, ажы-төлге чаа ясли-сад тудугларын кылырын база каксы чугаалажып турган. Ынчалза-даа кыска хуусаа дургузунда ол хире хөй объектилерни ажыглалга киириптери херек кырында болдунмазы-биле, чоокку келир үеде шиитпирлээрин хуралдың киржикчилери сүмелешкеннер.
Үениң аайы-биле, үстүкү яамыларның удуртукчуларының солужулгазы болгаш хоорай чагыргазының кошкак ажылының түңнелинде, ук доктаал чедир күүсеттинмейн барган. Ынчалза-даа Байбек Надажапович Монгуштан эгелээш, кожуун, хоорай удуртукчуларының ачызында Чадаана хоорайывысты улаштыр чаартып, чаагайжыдып турар ажылдар каракка көскү. Мээң ажылдап, тургусчуп турганым 463 дугаарлыг көжүп чоруур механизастаттынган колоннаның баазазынга көрүштүг спорт төвү, уруглар сады дээш өске-даа черлерде чонга ажыктыг объектилерге чаартылганы кылгаш, ажыглалче киирип, кудумчуларның арыг-силии, чаа асфальт-биле шыптынып турары болгаш автовокзал дээш өске-даа чаартылгалар өөрүнчүг.
ТҮҢНЕЛ КҮЗЕЛИМ
Ам мурнувуста эмнелгениң чаа тудуу, шилиттинген онза төлевилел-биле чаа школа тудуу база эгелей берген. “Тос кожууннуң төвү” деп төлевилелдиң тиилелгези-биле хоорай сесерлииниң бүгү девискээрин 2024–2025 чылдарда чаагайжыдылгазы дээш өске-даа ажылдар кожуун-хоорай чагыргаларының демниг удуртулгазын херечилеп турар-дыр. Бо бүгүнү шиитпирлеп, ажыглалче киирери бурунгаар көрүштүг, дем-соруктуг кадрлардан кончуг хамааржыр. Тывавыстың төөгүлүг бир хоорайының овур-хевирин утка-шынарлыг кылдыр тургузуп алырынга ажыл-ишчи чадаанажыларның идепкейлиг киржилгезинге бүзүрелим улуг.
Эң-не хөй, идепкейлиг чурттакчылыг Даа кожуунувус Тыва деп тускай республиканы тургузарынга улуг рольду ойнаанын билир болгаш чоргаарланыр-ла болгай бис. Ынчангаш ооң төвү Чадаана хоорайывыс улам сайзырап, үлегерлиг чаагайжыткан, бедик культуралыг, сайзыралдыг, барыксанчыг, көрүксенчиг, чурттаксанчыг хоорай болурун кым күзевес боор. Ындыг болур-даа ужурлуг.
Кожууннуң, хоорайның удуртукчуларынга, хүндүткелдиг чаңгыс чер чурттугларым чадаанажыларга демниг, деткимчелиг ажыл-ишти күзедим!
Бавуу ХОВАЛЫГ, күш-ажылдың хоочуну.
Чуруктарны авторнуң архивинден алган.
«Шын» №93 2023 чылдың декабрь 6
