Тываның девискээрин дамчыштыр Моол биле Кыдатче кире бээр демир-орук – транспорт коридорунга хамаарышкан айтырыг тыва ниитилелди дүвүретпишаан. Чүү-даа чаа чүүлге удур турушту ээлеп турар кижилерниң үндезин чок черге үндүрүп турар шуугаазынынга хамаарыштыр бодалдарын Тываның эртемденнери, көскү күрүне ажылдакчылары, хөй-ниити төлээлери, бөдүүн чон-даа илередип турар. Кызыл хоорайның Төлээлекчилер хуралының депутады Аяс Лопсан бодунуң бодалын илереткен:
“Делегейге бир дугаар демир-орук 197 чыл бурунгаар тыптып келген болза, Россияга 185 чыл бурунгаар баштайгы демир-орук туттунган. Барык 200 чыл дургузунда аргыжылганың шак бо хевири бодунуң ажыктыын, камналгалыын, кижилерге эптиин бадыткаан болгай. Тываны дамчыштыр эртер демир-орук төлевилелинге бар шаа-биле удурланып турар кижилерге мындыг чүүлдү немей тайылбырлаксаар-дыр мен.
Демир-орук бо хүнде долгандыр бойдус хүрээлеңинге эң-не камналгалыг транспорт хевири кылдыр санаттынып турар. Бистиң чуртувуста чүък сөөртүр ажылдың 87,2 хуузун, а пассажир сөөртүр ажылдың 23,4 хуузун демир-орук дузазы-биле боттандырып турар. Ооң-биле чергелештир транспорттуң бүгү хевирлеринге хамаарыштыр агаарже үндүрүп турар хоралыг бүдүмелдерниң чүгле 1 хуузу демир-орукка хамааржы бээр. Эң-не экологияга хоразы эвээш транспорт дээрзи эртем езугаар бадыткаттынган. Бистиң республикавыста колдуунда ажыглаттынып турар автомобиль транспортунуң агаарга чедирип турар хоразы улуг болгай, ынчангаш, демир-орук тудуу ук айтырыгны шиитпирлээриниң база бир аргазы бооп болур. Ылаңгыя сөөлгү чылдарда «Россияның демир-оруктары» (“РЖД”) экология айтырыгларынче улуг кичээнгейни угландырып турар апарган – тускай “ногаан план” безин ажылдап кылдынган. Шаандагы дег эвес, энергияны камналгалыг ажыглаарын кызыдар апарган. Дизель локомотивтерни газомоторлуг локомотивтер болгаш электровозтар солуп турар, демир-орук дургаар бойдуска хора чедирер хире байдалдарны чайладыр талазы-биле тускай хемчеглер ажылдап кылдынган.
Бо үеде технологиялар хөлчок сайзыраан, бойдус камгалалынче улуг кичээнгей салдынып турар апарган, ынчангаш Тываны дамчыштыр эртер демир-орук-биле холбашкан чамдык коргуушкуннарда үндезин чок деп санап турар мен”.
В.КУУЛАР белеткээн.