Сайгарлыкчы ажыл-чорудулганы эгелээри ындыг амыр эвес. Аңаа чүгле изиг күзел, эрес-шудургу чорук эвес, а үндезин болур капитал азы акша-хөреңги база негеттинер. А кижи бүрүзүнде ындыг мөөң акша-хөреңги турбас. Шак мындыг байдалга кызымак, бурунгаар чүткүлдүг кижилерге күрүнениң деткимчези чугула негеттинер. Ынчангаш бодунуң хууда херээн эгелеп алырынга дуза чедирер ужурлуг төлевилел – социал керээ бистиң республикавыста онза нептереңгей арганың ужуру ол. Эң ылаңгыя Чөөн-Хемчик, Эрзин, Таңды, Барыын-Хемчик кожууннарның чурттакчы чону кончуг идепкейлиг болган деп чугаалап болур. Чөөн-Хемчик биле Эрзин кожууннарга тускайлап берген социал керээ лимиди 2022 чылдың июль айда-ла дола берген. Үстүнде чижектер чурттакчы чонну социал керээниң ужур-дузазын ажыглап, ооң ажыл-агыйжы чоруунуң көдүрүлгениниң херечизи-дир деп демдеглеп болур-дур.
Эрткен 2022 чылда 4 муң хире хамаатылар боттарының хууда ажыл-херээн эгелеп алыр сорулга-биле билдириишкиннерни чурттакчы чонну ажыл-биле хандырар төптерже киирген. Ноябрь айда байдал-биле алырга, оларның 3 муңу азы 75 хуузу-биле социал керээни чарып алырынга шилилгени эрткеш, күрүнеден дузаламчы акшаны алган. Социал керээ чарары-биле билдириишкиннер киирген хамаатыларның документилерин дүрген сайгарарын, ажыл-агыйжы кижилерге күрүнениң деткимчезин алыр байдалды тургузарын Тываның Баштыңы Владислав Ховалыг республиканың Күш-ажыл болгаш социал политика яамызының удуртулгазындан негээн. Эрткен 2022 чылда кылдынган ажылдарның түңнелдерин үндүрери бо яамыда амгы үеде чоруп турар. Боттарының ажыл-херээн эгелеп алырынга чеже кижи деткимчени социал керээ-биле алган дугайында медээлерни Күш-ажыл яамызы удавас дыңнадыптар.
Күрүнеден бо социал дузаны “Ажыл-агыйлыг болурун деткиири” («Содействие занятости»), «Демография» федералдыг программалар ёзугаар чорудуп, ооң акшаландырыышкынын база федералдыг төптен тускайлап үндүрүп келген. Бодунуң хууда ажыл-херээн ажыдарының социал керээзин чарып алган хамааты бүрүзүнге тускайлап бээр акшаның хемчээлин 250 муңдан 350 муңга чедир 2022 чылдың июль айның 1-де көвүдеткен. Хууда дузалал ажыл-агыйын чорударынга хамааты 200 муң рубльди социал керээ-биле ап болур апарган. Хууда ажыл-агый тудуп, мал-маган, кас, дагаа азырап өстүрери Тываның байдалынга дыка таарымчалыг. Чижээлээрге, Чеди-Хөл кожууннуң Ак-Тал сумузунуң чурттакчызы Алексей Түлүш хаван азырап өстүрер хууда дузалал ажыл-агыйын ажыдып алырынга материалдыг болгаш акша-хөреңги дузазын 2021 чылдың ноябрь айда социал керээ ёзугаар алган. Ам дээрезинде хөй эвес-даа болза, хаваннарны Алексей азырап өстүрүп, бодунуң хууда ажыл-агыйының таваан салып алганы – аныяк кижиге кол чүүл.
Социал керээниң ачызында хууда дузалал ажыл-агыйын ажыдып, өг-бүлезиниң амыдырал-чуртталгазы экижээн, ажыл-херээ шуудаан кижилер хөй. Чеди-Хөл кожууннуң Элегес сумузунда Алдын-Херел Бүрбүжүктүң аныяк өг-бүлези социал керээни чаргаш, 220 муң рубль акшаны алгаш, боттарының азырап өстүрүп турганы чеди баш инээнге немештир бызааларлыг дөрт хунажыннарны садып алган. Амгы үеде бо аныяк өг-бүлениң коданында инектерниң, молдургаларның болгаш бызааларның ниити саны чээрби ажа берген. Бо өг-бүлениң амыдыралы чүгле боттарының мал-маганын азырап өстүрери апарган, оон өске кайда-даа ажылдавайн турарлар. Инектериниң сүдүн болбаазырадып, оон үнген ак чем аймаан саткаш, хүн бүрүде амыдырал-чуртталгага херек акша-төгерикти ажылдап ап турарлар. Эр молдургаларны соккаш, ооң эът-кежин саткаш, элээн улуг хемчээлдиг чарыгдалдарны дуглаар аргалыг апарганнар.
Республиканың Күш-ажыл болгаш социал политика яамызының медээлери-биле алырга, хууда дузалал ажыл-агыйын ажыдып алыксаар өг-бүлелер хөй. Хамаатыларның социал керээ чарып турары кожууннар аайы-биле дең-дески эвес болуп артпышаан. Чижээлээрге, 2022 чылда Таңды кожуунда 66 өг-бүле хууда дузалал ажыл-агыйын сайзырадыр талазы-биле социал керээлерни чаргаш, акша-хөреңги болгаш материалдыг дузаны алган. Чаа-Хөл, Тере-Хөл кожууннарда хууда дузалал ажыл-агыйлары ажыдып алырынга социал керээ чарган хамаатыларның саны, Таңды кожуунга деңнээрге, оранчок эвээш болган.
Социал керээ дээрге амыдырал-чуртталгазы чединмес өг-бүлелерге күрүнениң тускай дугуржулга ёзугаар чедирип турар акша-хөреңги дузазы-дыр. Социал керээни чарарының мурнуу чарыында 3 ай дургузунда өг-бүлениң кежигүн бүрүзүнүң айда хууда ортумак орулгазы 14 059 рубльден көвүдевес болганы саң-хөө документилери-биле бадыткаттына бээр болза, өг-бүле социал керээни социал деткимче ажылын чорудуп турар күрүне организациялары-биле чарып болур. Социал керээни чарып алырынга хамыктың мурнунда өг-бүле сонуургалдыг, идепкейлиг болур ужурлуг. Керээни чарарының негелделери кандыгыл, кандыг документилер херек дээрзин тус черниң социал камгалал органнарындан билип ап болур.
Социал керээни чарып, ооң акша дузазын алган кижилер боттарының эртем-билииниң, мергежилиниң аайы-биле хууда ажыл-херээн эгелеп, шуудадып турар апарган. Бай-Тайга кожуунда Айсуу Иргит бичиизинден-не дааранырынга хандыкшылдыг кижи. Ооң ус-шеверин билир болгаш, чаңгыс чер чурттуглары идик-хеп даарап бээрин дилээрге, бажыңынга дааранып ажылдап турган. Социал керээни чаргаш, ооң акшазы-биле Айсуу профессионал дааранылга дериг-херекселдерин садып алган. Идик-хеп даараарынга элээн хөй чагыгларны хүлээп алыр, чонга идик-хепти улам эки шынарлыг, аянныг кылдыр даарап бээр арга бар апарган. “Бодун ажылга хаара туткан” кылдыр үндүрүг албан черинде бүрүткеттинген даараныкчы Айсуу Иргит хууда ажыл-агыйын улам сайзырадыр дээш, кызымаккай иженип турар.
Бо-ла Бай-Тайга кожуунну алыр болза, ооң төвү Тээли суурда тудугнуң дилиг материалдары бүдүрер цех, хеп даараар ателье, идик септээр мастерская, автомашиналар септээр станция дээш өске-даа биче бүдүрүлгелер ажылдап турар. Бо кожууннуң өске-даа суурларында амыдырал-хандырылганың хереглелдерин болгаш ачы-дузазын тус черниң эрес-шудургу чурттакчыларының социал керээ акша-хөреңгизи-биле ажыткан биче бүдүрүлгелери хандырып турар апарган.
Социал керээ ажыл-агыйжы кызымак кижилерге болгаш күрүнеге-даа ажыктыг дээрзин үстүнде чижектер бадыткап турар. Ынчангаш күрүне ону улам-на сайзырадып турарының чылдагааны-даа ында.
Шаңгыр-оол Моңгуш.
