ТЫВАНЫҢ ССРЭ-ГЕ ЭКИ ТУРА-БИЛЕ КАТТЫШКАНЫНДАН БЭЭР 80 ЧЫЛЫНГА
ТЫВА ЧАЗАК ЧЕРИНГЕ АЖЫЛДААНЫМ
Тыва Арат Республиканың сайыттар чөвүлелинге 1944 чылдың апрель 29-тан эгелээш бижик машинакчызынга ажылдап кирген мен. Амгы үеде Дээди Хуралдың бажыңы ол үеде аңаа Тыва Арат Республиканың Чазааның ажыл-херээн чорудуп турган.
Мээң ажылдап турган өрээлимниң соңгалары барыын талаже көрүп турган. Даргам Чымба (Александр) Маныгеевич Сарыг-Доңгак, оралакчызы Лопсан-Кенден Ооржак, харыысалгалыг секретары Олег Карламович Сагаан-оол, херек эргелекчизи Хөвеңмей Бай-Кара, чажыт килдис эргелекчизи Алдын-кыс Өктек-ооловна Парчын, техниктиг секретары Мугур Сагаанович Кыргыс, дарганың чон хүлээп алыр чериниң секретары Баян Бадынмаевна Борбак-оол, ажыл- агый эргелекчизи Доңнай-оол Монгуш, комендантызы капитан Күстүгүр Сат, курьери Чудурукпай Хивиловна Сат.
Чазак черинге СССР-ден чаладып келген тускай эртемниг база Күрүне план килдизинге Волков, статистикага Соинов, саң-хөөге Андрей Иванович Каплунов ажылдаан.
Машинакчылар коридорнуң эгезинде элээн улуг өрээлге турганнар, аңаа элээн каш тыва, орус дылдарга парлаар секретарьлар, олар болза Вавулина, саң килдизиниң Анна Лазарева.
Ол бажыңның чөөн талазынга Дээди Хуралдың ажылдакчылары. Кырыкы каъдынга комсомолдуң болгаш партияның Төп комитеттери.
Чазактың болгаш Дээди хуралының шиитпирлерин, доктаалдарын парлап турдум. Бир хүн даргам А.М. Чымба боду саазыннар тудуп алган кирип келгеш:
— Көрем, уруум, сеңээ күрүне чажыды болур документилер эккелдим, кым-даа билбес ужурлуг, кымга-даа чугаалап болбас дээн. Ол дээрге Тыва Арат Республиканың Совет Эвилелиниң хүрээлеңинче кирер дилег бижии болган. Ындыг төөгүлүг саазын база парлаан мен. Ол апрель, май үези чүве.
Тока, Товарищтай, Артас баштаан Тыва Чазактың даргалары Ада-чурттуң улуг дайынынга киржип чаалашкан эки турачыларны уткуур байырлыг чыскаалды белеткеп, хөй чон-биле өөрүшкүлүг уткаан. Ээп келген дайынчыларның ада-иелериниң, дөргүл-төрелдериниң, ажы-төлүнүң, өөнүң иштилериниң амырап, өөрүп турганын чүү дээр боор.
Ынчалза-даа ээп келбээннерниң улустары карактарының чаштарын тудуп шыдавайн турган. Бүрзекей Саттың аалының ишти Зоя Долзатмаа угбай чаш ажы-төлү Ким-оолду, Казак-оолду, Тамараны эдертип алган, Алдын-оол оглун куспактап алган, чыскаалга тургаш-ла бергедей бээрге, алаактырып, аргалап шаг болган бис.
Чазак чериниң улуг бухгалтери Надаажап Монгуш база дайындан ээп келбээн, өөнүң ишти Дакчытпаа угбай уруу Галяны эдертип алган база ыглап-сыктап шаг болган.
Ээп келгеннерге өөрүп, хары черде арткан дайынчыларны сактып, чон өөрүп-даа, ыглап-даа турганнар.
ЭРЗИНГЕ КАТАП АЖЫЛДААНЫМ
Ол чылын сентябрьда партия обкому Ахмед Ланаачаповичини Эрзин районнуң партия райкомунуң бирги секретарынга ажылдаары-биле чоруткан. Ынчангаш бис өг-бүлевис Эрзин районче чоруптувус.
Мен ол районнуң кожуун чагыргазының күүсекчи комитединиң секретарынга 1947 чылдың сентябрьдан 1949 чылдың февраль 19-ка чедир ажылдаан соомда, «Эмиг эмер чаш уруглуг, көдээже командировкалап чоруп шыдавас» — дээш, кожуун даргазы Сергей Чымба дужаал бижээш, ажылымдан хостап каан.
1949 чылдың июнь 12-ден эгелээш, ВЛКСМ район комитединиң учет килдизиниң эргелекчизинге 1950 чылдың октябрь 1-ге чедир ажылдадым.
Ынчан райкомнуң бирги секретары Даржаа Лопсанович Хертек, а ийиги секретары Чакар Сотпаевич Соян. Оон ол шеригже чоруптарга, Петр Степанович Янгутов (оон Эрзинден чорааш, Новосибирск хоорайның демир-орук районунга ажылдаан), пионер килдизиниң эргелекчизи Кыргыс Соянович Мажаа, районнуң пионерлериниң улуг вожатыйы Эрзин школазының улуг классчызы Серик Сарагаевна Чоксум.
Х.Л. Даржаа Эрзинге келирде, өг-бүлелиг, ийи уруглуг келген. Улуг уруу Ирина Хертековна, бичии кызы Зоя. Уругларының авазын Сендажы Салчак дээр.
Бис Эрзинге көжүп келгеш, сес өрээлдиг бажыңның бир өрээлинге чурттаан бис. Кожаларывыс Николай Лудужапович Кунчуннуң өг-бүлези, ол 15 харлыындан эгелээш-ле, чонну бижикке өөредип, чайлаг школазынга, Эрзинниң Качык, Цагаан-Тологой, Булуң-Бажы школаларынга башкылап, эргелекчилеп чораан. Кожа чурттап турувуста, Лудужаповичиниң баштайгы өөнүң ишти Нина Козулина олар-биле аравыста дыка найыралдыг бис. Нина авазы-биле мээң оглумну ап берип турганнар. Оглумнуң херечилелде адын Аранчын дээн. Нина эжим оолду үргүлчү Толя дээр, оглувуска аажок ынак, чаптаары аажок. Оон бис база ол атка чаңчыга бергеш, ынчалдыр-ла херечилелинге адын Анатолий кылдыр эде бижидип алган бис.
Оон Лудужапович «адазы ноян бижээчизи чораан» дээш репрессиялаткаш, ажылындан үндүрткен. Ынчан кадайының дуңмазы Катя чемненилге черинге ажылдап тургаш, кирген акшазын чыып алгаш дезипкен. Кадайы Нина авазы-биле Лудужаповичини база каапкаш чорупканнар.
Бажыңның өске өрээлдеринге чогаалчы Василий Лудупович Эренчин, өөнүң ишти Күске Чаанмаевна, уруглары хөй улус Лиза, Вася, Валя, Максим дээш өске-даа. Кыргыс Ойдупович Яндаа райкомнуң суртаал, агитация килдизиниң эргелекчизи, ачавыстың төрели. Кадайы моолдаар Назын Сүлдемовна мээң төрелим. Ол өг-бүлеге 1948 чылда кыс уруг төрүттүнген, Екатерина Яндаа дээр.
Уругларым ачазы 1950 чылдың август айда Москвада СЭКП-ниң Төп Комитединиң Дээди школазынче ийи чыл хуусаалыг өөренип чорупкан.
Коммунистиг партияның удуртуп турган үезинде төрелдер, чаңгыс өг-бүлениң улузу чаңгыс коллективке ажылдаары хоруглуг турган. Ынчангаш ачавыс чоруптарга, мени партия комитединиң чаңгыс аай партбилет учёдунуң эргелекчизинге ажылдадып каан.
Ынчан райкомнуң бирги секретарынга Ирма Салчак, а ийигизинге — Борис Матвеевич Бидагаев турган, оон соонда Щеляков. Райкомнуң херээженнер ортузунга ажыл чорудар килдизиниң эргелекчизинге Наталья Натовна Тараа Кызылга кады чурттап турган эжим.
Аалының ишти Кыргыс Ламажап, олар ийи кыстыг, Светлана, Ольга. Райкомнуң бухгалтери Иргит Бөмбеевич Дуваанчап, машинакчызы Билинмаа Дажы-Сегбе угбай турган.
Партбилет секретарынга мээң мурнумда Шимит Бирбааевна Чооду ажылдап турган. Өөнүң ээзи Пар-оол Нарынче ажылдаар дээш, ажылындан халашкан. Шимит Эрзин школазынга кады өөренип чораан эжим, топтуг, шыырак билиглиг, эш-өөрүнге эптиг, ээлдек. Ол Г.Ч. Ширшинниң чоок төрел угбазы.
Өске талавыска кожавыс Борис Матвеевич Бидагаев, өөнүң ишти Галина Михайловна Бардымова, угбазы Ульяна Александровна кайызы-даа башкылар. Дуңмазы Надежда Пахаева пионер вожатыйлап турган. Бидагаевтерниң өг-бүлези, ачазы ажылындан халашкаш, Бурятияже ажылдаары-биле чоруй барган, ооң соонда-даа аралажып, харылзаавыс үспээн бис.
Улуг оглувус Бурятияның көдээ ажыл-агый институдунга өөренип турда, бис шөлээвисте оглувуска ужуражып чеде бергеш, өңнүктеривистиң өөнге барып турдувус. Борис Матвеевич Бурятияның Иштики херектер яамызының политиктиг килдизиниң эргелекчизинге ажылдап тургаш, бажың алганын демдеглээн байырлалынга киришкен бис.
Олар бисти студент оглувус-биле кады улуг өөрүшкүлүг хүлээп алдылар. Ынчан оларның хөй төрелдери, эш-өөрү келгеннер. Оларның аразында Галина Михайловнаның ачазы, көдээ ажыл-агыйның алдарлыг ажылдакчызы, хоочуну, Бардымов өг-бүлези-биле бар болган. Борис Матвеевич бисти бодунуң машиназынга Улан-Удэ хоорайны таныштырып, Будда шажынның төвү Иволга хүрээзинге чедирди. Ол хүн дежурный лама бистиң чаңгыс чер чурттуувус Кенден-Сүрүң башкы болган, башкывыс бистиң ачавысты таныыр, «Экии, дарга» — дээш, хол тутчуп мендилешкеш, өөрүп хүлээп алды.
Кенден-Сүрүң башкы Ёзуту чагырыкчының оглу, чагырыкчы Барыын-Хемчиктен Бай-Дагже шөлүткени-биле келген. Оглу Кенден-Сүрүң Самагалдайга тудуг даргалап, бажыңнар тудар тудугжуларның бригадири болган.
Ол аныяанда хүрээ-хиит талазы-биле эртемни дооскан, үжүк-бижикке шыырак турган. Кенден башкы бисти хүрээниң дуганнарынга киирип, көргүзүп, бодунуң чурттап турар бажыңынга апарып, шайладып хүндүлээш, үдеп каан.
Башкывыс Улан-Удэ хоорайга өөренип турган студентилерге улуг дузазын көргүзүп, дыштанып чоруур дээн сургуулдарга орук акшазын берип, олар берге байдалга таваржы бээрге, дузазын көргүзүп турган буянныг башкы» — деп, аңаа өөренип турганнар улуг хүндүткел-биле сактып чоруурлар.
Чүгле сургуулдар эвес, Тывадан кадыының талазы-биле дуза дилеп келген чонга база улуг дузаны көргүзүп, эмнеп, хонар-чыдар чер-биле хандырып чораан. Башкывыс чай чок ажылдыг-даа болза, шөлээзинде Тывазынга кээп, чонну хүлээп ап, аарыг улусту эмнеп, дузазын кадып чораан.
1983 чылда Борис Матвеевич Москвага эмненип тургаш, Май бирде бисче байырлыг чагаазын чоруткан. Ону бис дыка үнелеп, шыгжап чордувус.
Удаваанда Борис Михайлович чок болган, а бистиң ачавыс ол-ла чылдың июльда мөчээн. Галина Михайловна-биле үргүлчү-ле телефон-биле харылзажып чордувус. Оларның оглу Валерий Борисович, уруу Инна олар Читаның эмчи институдун дооскаш, Улан-Удэ хоорайда улуг эмчилер болуп ажылдап чоруурлар.
ОБЛАСТЫҢ ПАРТИЯ ШКОЛАЗЫ
1952 чылдың сентябрь 1-ден эгелээш Областың партия школазынга өөрени бердим. Ынчан оглум Толя – 5, Алеша — 2 харлыг.
Уругларым ачазы Москвада өөренмишаан. Уругларымны алчып, дузалажыры-биле кудагайывыс болур Сепчитмаа угбайны дилеп алгаш, Кызылга көжүп келдивис.
Кызыл партизаннар кудумчузунга цирк артизи Владимир Базыр-оолович Оскал-оолдуң чурттап олурганы ийи өрээлдиг бажыңның бир өрээлинге турган бис. Иштики бичии өрээлинге артистиң аалының ишти Дүнзеңмаа угбайның дуңмазы Лоожаймаа, уруу Мая, аалының ээзи, театр артизи Дмитрий Дамба-Даржаа олар чурттап турдулар.
Дүнзеңмаа Сувановна, Лоожаймаа кады төрээн угбашкылар (уругларым ачазының төрелдери). Уруу Мая 1-ги класска өөренип турган.
Сепчитмаа угбай өөм ээзиниң төрээн даайының уруу Балчытмаа Чоо-Сүрүңовнаның өөнүң ээзи Сергей Амыгаевич Нурсаттың авазының кады төрээн дуңмазы. Ооң хары элээн улгады берген-даа болза, кончуг эрес, шоваа, билии шыырак, культуразы бедик кижи. 40 чылдар үезинде Бурятияның Улан-Удэ хоорайга рабфакка, сөөлүнде алдарлыг хоочун сан башкызы Хойлакаа-биле кады өөренип чораан мен дээр. Хостуг үезинде кино, концерт, театр баар, моол, тыва ырларны дыка чараш күүседир.
Сепчитмаа кудавыс уругларым ап бербишаан, аъшкарып-чемгерип, дыка-ла улуг дузаны чедирген кижи. Хөөкүй ийи уругларын аалынга, төрелдеринге арттырып кааш, бисти дээш-ле келген. Ачавыс өөредилгезин доозупкаш келирге, чанган.
Ооң уруглары кончуг талантылыг, эртем-билиглиг кижилер болган. Оглу Бижек Дойдулович Комбу – чогаалчы, композитор, ыраажы, хөй-ниитижи. Ол Москвага ССРЭ-ниң кызыгаар шерииниң Академиязынга өөренип турган моол бөлүктүң курсантыларга очулдурукчулап, хөй чылдарда улуг шериг эргелиг ажылдаан.
1952 чылдың төнчүзүнде ачавыс өөредилгезин дооскаш, Москвадан чедип келгеш, партияның Кызыл хоорай комитединиң секретарынга ажылдай берген.
Хоорайның Щетинкин-Кравченко кудумчузунга турган ийи өрээлдиг бичии бажыңга (от одаар суугулуг болган) чурттай берген бис. Оглувус Толикти уруглар садынга, Алешаны яслиге киирип алган бис.
Бистиинге дуңмаларывыс база чурттап турду: төрелим Спартак хөгжүм-шии театрынга ажылдай берген чеди класс өөреникчизи, школачы Дүгер Чыртай – ачавыстың төрели.
1953 чылда Спартак дуңмамны шеригже кыйгырты берген, Чыртай дуңмам Эрзинче чорупкан. Оларның соонда Шалык Севээн аалының ишти Мөңге угбавыс, оглу Солаан олар чурттап турду. Мөңге угбай уругларым алчып, суугувусту одап, аъш-чемни кылып, биске аажок дузалажыр.
Ынчан бистиң кожаларывыс Иван Ивандаевич Торжу, Анна Намбыраловна Дакый-Сүрүң оларның өг-бүлези турду. Үш кызы — Тая, Ая, Галя, дуңмазы Калзан школачылар турган.
Дараазында кожаларывыс — Коноваловтарның улуг өг-бүлези. Коновалов боду партия обкомунуң ажылдакчызы, кадайы дыка шевер, аъш-чем кылыр буянныг ие.
База бир кожавыс Александр Иванович Бондарев — Ада-чурттуң Улуг дайынының киржикчизи. Салчак Калбак-Хөрекович Токаның чолаачызы. Хөрээн Ада-чурттуң дайынының ордени, көвей медальдары каастаан. 2010 чылда чок болду.
Торжуларның өг-бүлези-биле таныжып алгаш, чоок аралажып чурттап келдивис. Иван Ивандаевич кооперацияның хоочуну, кончуг кежээ, ажыл-агыйжы, чончу чораан. Анна Намбыраловна Москвага эмчи сургуулун дооскаш, Кызылдың херээженнер эмнелгезинге ажылдап чораан хоочун эмчи.
Мен областың партия школазын доозуп турар үемде кадыым кошкап, бруцеллезтан аарып, уруумну иштиг турумда эмчим Анна Намбыраловна мени эмнеп суйбаан. Уруумну ноябрь 14-те чиик божудум, ынчангаш уруувусту Намбыраловнаның ады-биле Анна деп адап алган бис.
Торжуларның өг-бүлези-биле кончуг чоок эдержип, аралажып, эки-багывысты деңге үлежип, карактажып чордувус.
«Эрткен үем оруктары» деп Зоя АРАКЧААНЫҢ мемуарындан ушта бижилге.
“Шын” №18 2024 чылдың март 9
