– Ниитилелдиң амыдыралын өскертириниң дугайында кыйгырыглар улуг силгиишкиннерниң үезинде хөлчок чидиг дыңналыр болгаш кижи бүрүзүн хөделиринче албадай бээр – деп, Тыва Республиканың Чазааның оралакчы даргазы Виталий Бартына-Сады чугаалап турар:
– Кызылга амыдыралчы оруун чаа-ла эгелеп чораан кем чок уругнуң, аныяк иениң, амы-тыны дерзии өлүрүкчүнүң ханныг холундан үзүлгени, янзы-бүрү өлүмнүг орук озал-ондактары, хай-халаптар хамыкты хөлзедип, шак ындыг улуг силгиишкинни болдурган. Бо хай-халаптарга холбаштыр чукуртунуп, таалай такыладып, а ооң соонда эртен-даарта оларның дугайында уттуп алыры окта таарышпас. Корум-чурум тудар адырда тоомчалыг, даанган хүлээлгелеринге харыысалгалыг кижи бүрүзүнге кылыр-тудар ажыл-иш тыпты бээр. Кижи бүрүзүнге! Чүге дизе маңаа оларның социал эрге-байдалы чугула эвес: аныяктар, ТШО киржикчилери, ажыл чоктар, мооң мурнунда шииттирип чораан кижилер-даа корум-чурум тудуушкунунга киржип болурлар. Чүге дизе ниитилелдиң хөй кезии амыдыралды эки талаларынче өскертирин күзеп турар. Каттыжып¸ сырый демнежип, бот-боттарывысты деткижер, карактажыр ужурлуг бис – деп, Виталий Монгушевич социал четкиде бодунуң арынында бижип турар.
Ындыг кады ажылдажылганың көскү чижээнге эки турачы улусчу дружиналарның ажылын катап диргискени хамааржыр. 2014 чылдың апрель 2-де “Хөй-ниитиниң корум-чурумунуң камгалалынга хамаатыларны киириштирериниң дугайында” № 44-ФЗ федералдыг хоойлуга дүүштүр регион бүрүзү бодунуң хоойлузун хүлээп алган. Ук хоойлу улусчу дружиналарны тургузарының, оларның ажылын хевирлээриниң эрге-хоойлу үндезиннерин доктаадып турар. Аңаа дүүштүр Россия Федерациязының хамаатылары хөй-ниитиниң корум-чурумунуң камгалалынга, читкен кижилерниң дилээшкининге киржип болурлар.
Бистиң республикага улусчу дружиналар штавын хоорай, кожуун төвүнүң бүрүзүнге тургузары көрдүнүп турар. Оларны таварыштыр чурттакчылыг черлерге эки турачы улусчу дружиналарның ажылын аайлап-баштаар, эрге-хоойлу камгалаар органнар-биле кады ажылдажылганы хандырар, эки ажылдыг дружиналарның дуржулгазын нептередир, улусчу дружиналарның киржикчилерин шаңнап-мактаарының дугайында айтырыглар шитпирлеттинер.
Кызыл хоорайда эки турачы улусчу дружиналар шагда-ла ажылдап, шагдаа ажылдыкчыларынга көскү дузаны чедирип турарлар. Амгы үеде Кызылда ийи каттыжыышкын: 5 кижилиг “Беркут” биле 37 дружинниктиг “Енисей” ажылдап турар. Найысылалдың мэриязы дружинниктерге кылган ажылы дээш шалың акшаны тургускан, оларның кедер форма идик-хевин төлеп берип турар.
Хүннүң-не 10 кижилиг улусчу дружина кежээкиниң 17.00 шактан 21.30 шакка чедир шагдаа ажылдакчылары-биле катай ниитиниң корум-чурумунуң камгалалынче үнүп турар. Баштайгы дээрезинде Кызылдың иштики херектер эргелелинге аныяк кижилерни күүседир ужурлуг ажылдарга хуваап, оларга инструктажты чорудар.
Улусчу дружиналарже алызында барып полицияга ажылдаарын күзеп чоруур өөредилге черлериниң студентилери бактаап кирип турарлар. Мындыг арга-дуржулга оларга алызында барып ажыл-хожулга тургустунуп алырынга дузалаар. Назы-хары чеже-даа аныяк болза, олар ниитиниң корум-чурумун камгалаар хүлээлгелерни күүседип, корум-чурум үрээшкиннерин илередир херекке дузалажып турарлар.
Шак ынчалдыр, 2023 чылдың 5 айларының дургузунда Кызылдың кудумчуларынга 1338 дружинник дежурныйлаашкынче үнген, 4 кем-херек үүлгедиишкинин илередиринге дузалашкан, хөй-ниитиниң черинге арага-дары ижип, чогуш-содаа үндүрүп турган кижилерни, комендант шагының үезинде кудумчуларга тояп чораан назы четпээннерге хамаарыштыр ажылды чоруткан.
«Центр» деп мунициалдыг албан чериниң (хоорайның эзириктер сергедир чериниң) медээзи-биле алырга, эрткен неделяда 509 эзирик кижини хөй-ниити черинден эккелген, оларның дилээшкининге дружинниктер идепкейлиг киришкен.
Бир эвес силер 18 хардан өрү назылыг база кеземче ялазынга онаашпайн чораан болзуңарза, харыысалгаңар бедик, Кызылдың айыыл чок чоруу дээш ажаанзырап чоруур болзуңарза, силерни улусчу дружиналарның одуруунда манап турар.
/ А. ХЕРТЕК.
"Шын" №47 2023 чылдың июнь 28