Чылдың-на Май 1 – Частың болгаш күш-ажылдың хүнүн республикада байырлап эрттирип турар. Бо чылын Арат шөлүнге чаңчыл ёзугаар республиканың чурттакчы чону тайбыңның, күш-ажылдың хүнүн байырлап эрттирген. Аңаа боттарының холу-биле кылган барааннарын садып-саарып турар сайгарлыкчылар, Тываның профессионал өөредилге черлериниң сургуулдары киржип, делгелгени кылган. Ол ышкаш Чонну ажылга хаара тудар төптүң специалистери, юристер чонга төлевир чок арга-сүмени каткан. Республиканың медицина колледжизиниң, Көдээ ажыл-агый, Транспорт, Хову-Аксында политехниктиг, Ак-Довурактың даг ажыл-агыйының, Тываның ус-тывыш болгаш өске-даа техникумнарының сургуулдары чыылган чон-биле боттарының өөренип турар билиглерин үлежип, мастер-класстарны эрттирген.
Чонну ажылга хаара тудар төптүң ажыл чок хамаатыларны өөредир, мергежил шилип алырынга болгаш социал адаптациязынга дузалажыр килдистиң удуртукчузу Алдынай Сержи чоннуң янзы-бүрү айтырыгларынга харыылап берип, арга-сүмени кадып турарын демдеглээн: “Бөгүн бис консультация пунктузунда ажылдап, чонга социал керээ деп чүл, кымнар ону ап болурул, ооң кандыг хевирлери барыл, бистиң албанның мурнундан кандыг мергежилге, кандыг программалар-биле өөренип болурул, ажыл чок хамаатылар учёдунга канчаар бүрүткедирил, хостуг ажылчын олуттарны канчаар көрүп болурул дээш оон-даа өске айтырыгларга харыылап берип турар бис. Чон хөйү-биле кончуг идепкейлиг кээп тур. Шупту 6 кижи бар бис.
Специалист бүрүзү тускай угланыышкынныг-даа болза, кандыг-даа айтырыгга харыылап шыдаар кылдыр белеткенип алган бис”.
Ооң чугаалап турары-биле алырга, чон хөй кезиинде социал керээ дугайында кончуг сонуургаан. Бодунуң ээлчээнде специалистер аңаа киржирде кандыг документилер чыырын, чүнү ажыдып ап болурунуң чижектерин сүмелээннер. Шак мындыг шөлчүгештерге олар Хоорай хүнү, Наадым дээн чижектиг улуг байырлалдар санында ажылдап турарлар.
“Профи–2024” фестиваль ёзугаар “Кадыкшыл зоназын” база тургускан. Аңаа Республиканың медицина колледжиниң сургуулдары дишти канчаар шын чуурунуң болгаш чаш уругну канчаар чөргекке шарыырының мастер-класстарын көргүскен. Амгы үеде чаш уругну өстүреринге хамаарыштыр өскерилгелер барын педиатрия башкызы Руфина Базыр-Тараа демдеглээн: “Каш чылдар бурунгаар сүме езугаар чаа төрүттүнген чашты 3 шак болгаш-ла эмзирер турган болза, амгы үеде негелде ёзугаар уруг кажан эмиксээр, ынчан эмзирер апарган. Оон ыңай шаанда чаш төлдү чөргекке быжыдыр шарыыр турганын билир бис. Ол база өскерилген. Уругнуң мага-боду хостуг өзүп, аңаа кандыг-даа шаптараазыннар турбазын дээш, хостуг кылдыр чөргекке шарыыр апарган. Ооң мурнунда чаш уруун удуп чыткаш өлүр базып алыр таварылгалар көвүдеп турганы-биле чаш уругнуң аңгы өрээли, оода-ла ооң өзер булуңчугажы, ада-иезинден аңгы удуур оруну турарын негеп турар бис. Ол негелдениң түңнелинде ындыг таварылгалар эвээжээн. Ындыг-даа болза ук негелде күштүг болуп артпышаан”.
Медицина колледжизиниң кандыг-даа адырның сургуулдарынга педиатрия кончуг ажыктыг дээрзин ол чугаалаан. Чүге дээрге кижи бүрүзү келир үеде өг-бүлелиг, ажы-төлдүг болур болгаш медицина ажылдакчызы болганда чаш төлдү канчаар өстүрерин, карактаарын медицина талазындан ыяк билир болур ужурлуг.
Тываның көдээ ажыл-агый техникумунуң сургуулдары диисти канчаар акталаары, чуурганың шынарын тускай дериг-херексел дузазы-биле канчаар хынаары дээш оон-даа өске мастер-класстарны көргүскен. Техникумнуң сургуулу Онзагай Ондар дириг амытаннарны чүге акталаары негеттинип турарын демдеглеп, оларны азырап турар чонну дириг амытаннарынга кезиишкинден эрттиртип алырынче кыйгырган: “Бирээде, ыт азы диис төрүптерге, ооң оолдарын үлээри база бир улуг айтырыг. Ону үлеп чадааш, кудумчуже үндүр октаптар таварылгалар эвээш эвес. Ооң түңнелинде черлик ыттар, диистер көвүдээнинден боттарывыстың-на амыдыралывыска шаптараазыннар тургустунуп турары билдингир. Ынчангаш дириг амытаннарны-даа, боттарывысты-даа хилинчектевези-биле, акталаашкынны үе-шаанда кылдырып ап тураалыңар”.
Келир үеде бодунуң мергежилин тергиин эки билир специалистерниң бирээзи дээрзин Онзагай Ондар көргүзүп, ук процедураны канчаар кылып турарын, ооң айыыл чогун, диис манекенинге көргүзүп тургаш, тайылбырлаан.
Кызылдың транспорт техникумунуң тускай эртемнер башкызы Леонид Ерлин 1-ги курстуң сургуулдары-биле кады машинаның кол-кол кезектерин канчаар чазып, чыып, канчаар үрели берип болурун, канчаар кылып, септептерин күзелдиг чонга көргүскен.
“Мээң өөреникчилерим “Профи” деп бөлгүмче барып, боттарын белеткеп, автомобиль септээрин өөренип ап турарлар. Бо өөредилге чылында шупту 11 кижини өөредип турар мен. Курстуң түңнелинде кезек бүрүзүн канчаар септээрин, чазарын, чыырын холу-биле көргүзүп, тайылбырлап тургаш, шылгалданы эртерлер. Машинаны мунуп билир-даа болза, ону септеп шыдаар кижилер ховар. Мээң өөреникчилерим машинаны бүрүнү-биле септеп билир профессионал эртемниг кижилер болур” – деп, ол чугаалаан.
Республикада хол-биле эт-херекселдер кылып турар ортумак өөредилге черлери эвээш эвес. Бай-Тайга кожуунда Улустуң ус-шеверлер техникумунуң башкызы Саида Хертек техникумунуң дугайын таныштырып, сургуулдары-биле кады боттарының ажылдарын делгээн. Техникумда ыяш, даштан янзы-бүрү эт-херекселдер, дүрзүлер чазаар, аргыттынар, даараныр мергежилдер барын ол демдеглээн.
Хову-Аксының политехниктиг техникуму ооң мурнунда 9 дугаар профессионал училище турган. 2018 чылдан тура Тываның политехниктиг техникумунга каттышкаш, ооң адыры апарган.
Техникумнуң эргелекчизи Буян Саая сургуулдарын эдертип алгаш, оларның кылган ажылдарын чонга көргүзүп келген. “Тудугжу болгаш чазаныкчы деп мергежилдиң сургуулдарының ыяш-биле кылган эт-херекселдерин, даараныкчыларның болгаш быжыкчыларның даараан идик-хевин делгедивис. Сургуулдар мындыг делгелгелерге киржирге, кончуг улуг идиг болур” – деп, ол чугаалаан.
Оон аңгыда, хууда сайгарлыкчыларны деткиир “Мээң бизнезим” деп фондунуң мурнундан хөй-ле сайгарлыкчылар боттарының холу-биле кылган ажылдарын делгээн.
Алина Соянова 8-ки классчы уруу-биле кады суг-чинчилерден янзы-бүрү каасталгаларны кылып турар. “3–4 чыл бурунгаар уруум бо ажылды сонуургай берген. Бодунуң кылган ажылдарын садып, акшаны ажылдап алыр апарган. 2 чыл бурунгаар бодум база уруумну деткип, аңаа дузалажып, бодун боду ажылга хаара тудуп турар кижи кылдыр бүрүткедип алгаш, уруум-биле демнежип ажылдай бердивис” – деп, ол чугаалаан.
Бичии уругларның өзүлдезинге ойнаарактарның хора чок, арыг болуру база рольду ойнаар. Шак ындыг ойнаарактарны республикада ус-шевер Роман Маадының кылып турары кончуг эки. Ол эрткен чылын социал керээ дузазы-биле дериг-херекселдер саткаш, бодунуң мастерскаязын ажыдып алган. “Соок үеде ажыттынган болгаш улуг станоктарны ажылдадыры болдунмаан. Амдыызында бичии станоктар-биле ажылдап, ойнаарактарны болгаш суй белектерни чазап кылып тур мен. Ада-иелер ажы-төлүнге ойнаарактарны аажок сонуургап алырлар-дыр. Ыяш ойнаарактар чаштарның кадыкшылынга-даа хора чок, быжыг-даа болур” – деп, Роман Маады тайылбырлаан.
Ол ышкаш саваң, лаа кылып, чонну өөртүп турарлар база бар. Адаш Лама 3 чыл дургузунда лаалар кылып турар. Бодунуң чогаадыкчы чоруун сайзырадып, лааларның янзы-бүрү хевирлерин көвүдеткеш, ону садар бөрбек садыг ажыдып алыр сорулгалыг.
Саваң хайындырыкчызы Ксения Осколкова кижилерниң назы-харынга дүүштүр янзы-бүрү саваңнарны кылып турар. Ооң ажылдарын бодунга-даа садып алырга, белек кылдыр-даа бээрге, онзагай. Ол мастерская ажыткаш, аңаа саваңнарны кылбышаан, бодунуң билиглери-биле үлежир бодалдыг. Ол ышкаш ол-ла мастерскаядан ооң кылган саваңнарын кижи бүрүзү садып ап турар аргалыг апаарын ол чугаалаан.
Оон аңгыда, чонга ажыктыг аңгы-аңгы албан черлери боттарының ачы-дузазын, арга-сүмезин кадып, тайылбыр ажылын чорудар шөлчүгештерни база ажытканы кончуг эки.
Чыжыргана СААЯ.
Буян ООРЖАКТЫҢ тырттырган чуруу.
«Шын» №33 2024 чылдың май 4
