Театр ажылдакчыларының, ылаңгыя артистерниң ажы-төлүн, бичиизинден-не ада-иезиниң ажылының аайы-биле, «барык сцена кырынга, көжегелер кыдыынга-ла төрүттүнүп келген уруг азы оол бо» деп, баштактаныр бис.
Олар чаш назынындан-на театр уран чүүлүнүң өске уран чүүлдүң хевирлеринден онза ылгалдыын эскерип, театр, артистер дугайында номнарны номчуп, шиилерни көрүп, ооң уламындан театрга улам ынакшып, бүгү амыдыралында театрга бараан болуп, ада-иезиниң изин изеп, театрны амыдыралының дөзү, утказы кылдыр шилип ап чоруурлары кайы хөй.
Максим, Кара-кыс Мунзуктарның уруглары: Эрес, Светлана, Галина; Владимир Монгалбииниң салгалдары — Саян, Байлак, Уяна; Борис Бады-Сагаанның салгалдары Олег, Айдың; Галина Дүгержааның оглу Михаил Дүгержаа; Чылбак-оол, Валентина Мортай-оолдарның оглу Айдың; Алексей Ооржактың уруу Сюзанна; Борис, Елизавета Монгуштарның уруу Чечек; Александр Шоюннуң уруглары Кулчаана, Шеңне Шоюннар; Барыңмаа Дадарның уруу Надежда…
Сураглыг чогаалчы Чиңгис Айтматовтуң чогаалынга үндезилээн «Хүннүң дурту чүс чыл ажыг» деп шииде кол маадыр Абуталиптиң бичии оолдарын эжим Тамара Ондарның оглу Кежик биле мээң оглум Айдысты ойнаар кылдыр режиссер Сергей Петренко шилип алган. Бичии ажы-төлдүң онаап каан даалгазынга кайы хире харыысалгалыг болурун ынчан көрген мен. Школа назыны безин четпээн оглум, шак четти-ле дээш боду-ла мени далаштырып, кеттинип эгелээр.
«Сталин мөчээн» деп медээ кээрге, суурнуң чурттакчылары шупту ыглажып турар көргүзүг бар чүве. Бир көөрүмге, бичии оглум шын сеткилинден ыглаан, алгырып-даа эвес, черле ыглаанда, ындыг чүве, карааның чаштары борбак-борбак бадып тур. Ооң уламындан шупту артистер ала хөңнүнден шын ыглап ойнап турар бис.
Өөренип турувуста, артист кижи боду ыглаар эвес, а көрүкчү ыглаар кылдыр, карак чаштары агып турда-ла, тудуп ойнаарга, күштүг оюн ол болур, деп башкыларывыс өөредир чүве. Бодунуң күжү-биле көрүкчүлерни эдертир, оюнуң-биле көрүкчүлерге чүнү чугаалаксааның, режиссёрнуң салган сорулгазын көрүкчүлерге чедирер, а көрүкчү-биле кады ыы-сыызын төп туруп бербес ужурлуг. Ойнап турар маадырыңның аажы-чаңындан база хамааржыр болбайн аан.
Ынчан режиссёрнуң дузалакчызы Валентина Мортай-оол турган. Шииниң бүгү чорудуун, шынарын хайгаарап удуртур ажыл. Валентина Оюновна баштактанып, ыглаар сцена соонда шын ыглаан сен бе, карааң чажы кургаваанда, меңээ көргүзер сен, дээрге, Айдызым чүгле көжеге хаар билек, Валентина Оюновнага халып четкеш, көргүзер турган. Артистер ону чаптап, бүдүү иткилежип-иткилежип, каттыржыр. Ам-даа сактып келгеш, дыка чаптаар мен.
Аржаанам мырыңай бичиизинден үш харлыында база-ла ол «Хүннүң дурту чүс чыл ажыг» деп шиини Ирина Лопсан бичии өске версиязын салып, ол-ла бичии оолдар ролюнга Эзир-оол Монгуштуң оглу Эртине биле Аржаананы шилип алган. Черле чаш чүве болгаш, “ачай” деп алгырыптар черинге үнү четпес турган. Оон шиини комиссияга дужаап турувуста, чаш үнү-биле кыңгырт кылдыр кончуг өткүт алгырыпкаш, ачазынче халып барып кужактаныптарга, көрүкчүлер адыш часкай берген. Аңаа караам чажы бүлдеш дээн. Ирина Ивановна амыраанындан чүгле көжеге хааптар билек, Аржаананы: “Умничка” – дээш, холунга туткаш, бажының кырынга бөөлдепти. Алексей Кара-оолович, япон чогаалчы Мондзиямон Тикамацунуң «Изиг үстүг ханы тамы» деп шиизинде кол маадырның уругларын Надежда Наксылдың уруу Чинчи Наксыл биле Аржаананы ап алган. Олар иелээ дыка-ла чаптанчыг, шынзыг ойнааннар. 1996 чылда тыва классигивис Виктор Көк-оолдуң «Хайыраан бодун» Кара биле Седип деп аттыг, ынакшылды алгап-йөрээп, ыдыкшыткан шии-легенданы Алексей Кара-оолович Эдуард Мижит-биле редакторлап бижээш, Уфа хоорайга делегей чергелиг түрк дылдыг театрлар аразынга мөөрей фестивальга киришкеш, тыва театрны делегей чергелиг бедикче үндүрүп келген. Чогум-на ынчан, дыка хөй чоннар тыва театрны танып ап, шыырак критиктер бедик үнелелди берген. Алексей Ооржак, Валерий Шульга, Дадар Барыңмаа үш шыырак номинацияны чаалап алган.
Өске театрлар мурнунга дыка-ла чоргаар чораан бис, ынчанмайн канчаар, кончуг берге 1996 чылда Тыва Республиканың Президентизи Шериг-оол Ооржак тускай самолётту биске Кызыл — Уфа — Кызыл кылдыр үндүрүп берген. Ынчаар деткип турда, хей-аъдывыс кончуг бедик турганы чугаажок. Оон-на Гран-при дээш улуг-улуг шаңналдарны фестиваль мөөрейлерге чаалап ап, Ооржактың тыва театр школазы деп ат безин бар апарган.
Кара биле Седипте бичии Седип биле Караның рольдарын Назын Шалык биле Аржаана Кууларга дааскан. Чылдар эрткен, Аржаана, Назын узап өзүп келген, хептери безин бичиилеп калган. Рольдарны өске бичии артистерге дамчыдар ужурлуг. Бичии кижиге хамаанчок, улуг артиске безин ролюндан чарлып, өске артиске бээри улуг аарышкы. Уруумну чоорту бичиилеп белеткеп эгелээн мен: “Алексей Кара-оолович бичии Караның ролюн ойнаар кылдыр чүгле сени шилип алган. Ол дыка улуг аас-кежик-тир, ам сен өзүп келдиң, хевиң база бичиилеп калган. Бичии Хорагайга (Олег, Саяна Саттарның уруу) ролюң дамчыдар ужурлуг сен. Ойнап турганың бичии Караңга четтирдим дээш, Хорагайга дузалажып айтып бергеш, чечек тутсуп дамчыдар сен”.
Аржаана сөөлүнде сактып чугаалаар кижи: “Караам чажы төктүп турда-ла, белеткел үезинде Хорагайга кайнаар, канчаар үнер-кирерин айтып берип, шии үезинде ак хризантемаларымны тутсуп, ролюм дамчыткан мен. Оон меңээ дыка эки болгаш чиик апарган”.
Бичии Кара, Седиптер өзүп кээрге-ле, чаа артистерге дамчыдып бээр чараш чаңчыл ам-даа уламчылавышаан, алды салгал солчуп, чеди дугаар салгал ойнап турар:
Назын Шалык, Аржаана Куулар;
Дамба Каң-оол, Хорагай Сат;
Идегел Намдан, Виктория Ооржак;
Субудай Бады-Сагаан, Арья Хомушку;
Багыр Ондар, Вика Волошина;
Чойжал Хөвең-оол, Минчи-Шуру Хөвең-оол;
Тамерлан Намчын-оол, Алтана Намчын-оол.
Тыва театрның бичии Кара, Седиптериниң салгалдары төнчү чок уланчылыг-ла болзунам!
Анзат КУУЛАР, РФ-тиң, Тыва АССР-ниң алдарлыг артизи, Тыва Республиканың улустуң артизи.
Чуруктарда: Вика Волошина — Анюта Волошинаның уруу, Багыр Ондар — Оолак Ондарның оглу;
Субудай Бады-Сагаан — Айдың Бады-Сагаанның оглу, Арья Хомушку — Альберт Хомушкунуң уруу. Ол ышкаш ТР-ниң улустуң артизи Станислав Ириль, ТР-ниң алдарлыг ажылдакчызы Людмила Волошина, ТР-ниң улустуң артизи Луиза Мортай-оол;
Идегел Намдан — Чодураа Намданның оглу, Вика Оор- жак — Надежда Ооржактың уруу. Ол ышкаш ТР-ниң алдарлыг артизи Надежда Ооржак, Тываның улустуң артизи Дадар Барынмаа.
Людмила Волошинаның тырттырган чуруктары.
“Шын” №10 2025 чылдың март 20