Тываның В. Көк-оол аттыг Национал хөгжүм-шии театры 88-ки сезонун Шагаан-Арыг хоорайга алдарлыг «Хайыраан бот»-биле ажыткан болза, октябрь 4-те найысылал Кызылга чаа шии-биле ажыткан. Ол дээрге турк чогаалчы Тюнджер Джюджен оглунуң «Лавина» деп чогаалынга үндезилеп тургускан «Көшке» деп драма болду.
Театрга ынак көрүкчүлер шииниң баштайгы көргүзүүн сонуургап, арбыны-биле чыылган. Сцена ажыттынарга-ла, арыг, ак-көк дээр, ак баштыг тайгалар көстүп келир. Тайга эдээ черде каш чурттакчылыг көдээ сууржугаштың чурттакчылары шупту сымыранчып чугаалажып турар боорга, эгезинде кижи даң бажы болгаш, ындыг-дыр аа деп бодаар. Чоорту билдинзе-ле, олар 50 чыл дургузунда ынчаар чугаалажып, амыдырап-чурттап турар боор. Чылдың чүгле үш айында олар өскелер-биле бир дөмей өөрүп-хөглеп, ырлап-шоорлап, самнап, байырлаар аргалыг. Ындыг байдалга таваржып чорбаан кижиге тайга эдээ ол сууржугаштың чонунуң канчаар амыдырап турарын сагыштап, бодаары безин болдунмас. Ынчангаш эгезинде төнчү чокка сымыранчып-ла турарга, чаңчыкпаан кижиге чиктии сүргей, чалгааранчыг-даа ышкаш.
Шииниң маадырларын танып, оларның овур-хевирлериниң күүседикчилери артистерниң оюнун магадап, болуушкуннарже сиңнигип кире берген соонда, оларның сымыранчып турарын безин кижи эскербес апаар. «Көшке батпас-ла болза, өршээзин!» деп, кара чаңгыс бодалга маадырлар-биле деңге көрүкчү алзы бээр. Ол аразында тайга эдээ сууржугашта амыдырал кидин түлүк: ынакшыл, чырык черге чаяаттынып төрүттүнери, өскен-төрээн черинге бердиниишкин, өгбелерге хүндүткел, оларның езу-чаңчылдарын ыдыктап сагыыры болгаш амыдырал дээш демисел.
Чеже-даа нарын, берге байдалда чурттап турар болза, шаа-биле ойнап-самнаарын, оюн-баштак-биле бот-боттарын өөртүрүн шииниң маадырлары оралдажып турары чаптанчыг, тывызык.
ЫРЖЫМ САМЫНЫҢ ЫРЫ
Дым-дым, дым-дым!
Дамды даажы
чүнү сөглеп тур?
Тыныжыңны тыртып алгаш,
дыңнаалап көрем!
Ону чеже дыңнап кээр бис?!
Дамдылар-ла-дыр...
“Оожум!” деп-ле,
ону дыңнап чеже болур бис?!
Ыржым боду дамды санай
сагындырып тур!
“Ыыткыр кылдыр
ыытташпаңар!”...
Ындыг-даа болза
Дым-дым, дым-дым! –
Ыржым үнү
ыры ышкаш-тыр!
Дыка дааштыг эвес-даа бол,
самнап көрзе чүл?
(Эдуард Мижит)
Назы-харга чалынмас чурттакчыларның «Ыржым самындан» көрүкчү кайгамчык таалалды алганы чугаажок. Дыка-ла чараш самнадылар эвеспе! Көрүкчүлерниң чаптаан каткы-иткизи, адыш часкаашкыны ону бадыткады.
Шииниң маадырлары – турк чон. Олар база тывалар дег, шаанда ынакшааннар өг-бүле болуп, бүгүдениң чөпшээрелин, ылаңгыя ада-ие, кудаларның чөпшээрелин албаан шаанда, арнын көржүрү безин хоруглуг турганын мында көргүскен.
Ынчалза-даа ынакшыл коргунчуг күш дээрзи маргыш чок. Ынак эжи, чырык чер көрүп, төрүттүнер дээн чаш төлү дээш, аныяк оол амы-тынындан чарлырындан кортпайн, өгбелерниң езу-чаңчылдарында шын эвес сагыттынып артып турар чүүлдер барынга удурланып турар.
Хүндүткелдиглер чөвүлелиниң баштыңы хенертен бедик чыгыы үн-биле чугааланы бээрге, көрүкчү безин сырбаш кыннып, аалдың ээлериниң амы-тыны дээш, көшке бадып кээр ийне дээш, чүрээ саргып олурар апаар.
Шын кажан-даа тиилээр. Караңгы чүдүлгениң аспаандан адырлып чадап чораан чонун чаа төрүттүнген чаш төлдүң үнү камгалап, канчаар-даа аажок аар-берге салым-чолдан өгбелерин чайладып каанынга сууржугаштың чурттакчылары өөрүп, алгы эвес алгы-кышкызын үндүрүп, ырлап, самнап турар аас-кежик-биле шии доостур.
Шииниң мындыг бедик деңнелде дээштиг болуп турарының чажыдын бодум билген шаам-биле дамчыдып көрейн. Солун, бир тускай чогаалды шилип алганы кол черни ээлеп турар. Шиини тургускан режиссеру — ТР-ниң алдарлыг артизи Орлан Монгуш.
Барыын-Хемчиктиң бот-тывынгыр артистериниң ойнап күүсеткени «Сылдыс чүгүрүү» деп шиини база Орлан Монгуш тургускан болгай. Ол ажылы соңгаарга эрткен мөөрейге Дээди шаңналга төлептиг болганын сактып кээлиңер. Бо чаа ажылы дээш, Орлан Октяевичиге көрүкчүлерниң мурнундан өөрүп четтиргенивисти илеретпес арга чок.
Хөгжүм каасталгазын ТР-ниң уран чүүлүнүң алдарлыг ажылдакчызы, композитор Альберт Хомушку кылган. Арга-дуржулгазы чылдан чылче немежип орар композитор дыка хөй шиилерниң хөгжүм каасталгазын кылганын көрүкчүлер эки билир. Дыка чараш ырларын ыраажылар ырлап, чонга бараалгадып турары өөрүнчүг.
Шиини (ында ырыларның сөстериниң автору) Тываның улустуң чогаалчызы Эдуард Мижит чиңгине тыва дылга бижээни чедиишкинниг.
Шииниң кол маадырларын Тываның улустуң артистери ойнап кааны – улуг чедиишкин. Сымыранып чугаалап турар хиреде, оларның чугаазында сөс бүрүзү тода дыңналып турары безин дыка хөйнү чугаалап турар.
Хүндүткелдиг бедик аттың эдилекчилери артистер чону-биле сырый харылзаалыг, олардан өөренип, оларга бараан болуп чоруурун Надежда Наксылдың өгбе кырган-авадан дыңнап алган ырызы бадыткап турар: «Синей мора, синей мора, синей мора колбако. Синей мора колбако, мой мыйлонок дайлако». Шаанда кырган-аваларывыс, шынап-ла, ынчаар ырлажып чорааны чаптанчыг.
Аныяк артистеривис Чылгычы Даваа биле Тана Хөвең-оолга мергежилиниң тергииннери болур ак орукту күзеп каалыңар.
Чаа шииниң утказын хөй тайылбырлаваайн. Сонуургап көөрүнче кыйгырайн.
Светлана ДАЧЫН-ХӨӨ, хоочун журналист.
«Шын» №78 2023 чылдың октябрь 14
