Билип алыры артык эвес

Ужурлуг даштар

Даштар кижиниң ажыл-агыйында, чүдүлгезинде, оюн-тоглаазында база бир көскү черни ээлеп турар. Оларда төрээн чурттуң (черлерниң), өг-бүлениң кандыг-бир онзагай демдектери, сүзүглелдери сиңген. Ындыг даштарны ужурлуг даштар дээр.

Чамдык даштар тускай төөгүлүг, ужур-уткалыг, чажыттыг. Чижээ,
“Самыылыгның чүрээ” деп Кызыл хоорайның адаккы талазында чүрек дүрзүлүг инек-дашты ол черниң улузу шаандан тура “чер бөмбүрзээниң бир кезээниң төвү” деп ыдыктап чорааннар (К. Кудажы). Чамдык улус ону “хин-даш”-даа дээр-ле. Ынчангаш төөгү болгаш тоолчургу чугааларда даштарга хамаарыштыр барымдаалыг үндезиннер черле бар.

Ниитизи-биле ужурлуг даштарны мынчаар бөлүктеп болур:
1) эдилел даштары;
2) төрел бөлүк улустуң даштары;
3) төөгү-тураскаалдыг даштар;
4) чурт-девискээр даштары;
5) ойнаар даштар;
6) көдүрер даштар;
7) суг даштары;
8) каасталга даштары.

Эдилел даштары өг-бүлеге хамааржыр, колдуунда салгал дамчып келир. Дээрбе, согааш дажы, чаныы, хайырга өг-бүлениң чугула эдилелинге хамааржыр турган. Эдилел бүрүзү бир-ле чүвениң утказын, чажыдын бодунда сиңирген болур.

Чижээ, согааш дажын уруг сузу дээр. Кыс кижи согааш дажынга кончуг
камныг. Кымга-даа бербес, чүгле уруу өгленгенде, аңаа белек кылдыр бүдүү сөңнеп болур. Согааш дажы тып алырга, аас-кежик деп санаар.

Кавай дажы. Ол бичии салаа хире болгаш шөйбексимээр болур. Ындыг
дашты хем эриинден ап алыр. Уруг-дарыг өзүп, кавай хереглевестей бээрге, ооң иштинге суп каар. Кавай куруг тургуспас деп тыва улус чугаалаар.

Бир өг-бүле азы төрел бөлүк улустар чалбарыыр даштыг болур чораан. Ол даштың хевири кандыг-даа бооп болур. Хире-хире болгаш-ла төрел бөлүктүң улуг кижилери час түлүүнде азы чайның ортан үезинде ук дашты барып дагыыр.

Алган дөзү: Улусчу ужурлар / ред. Г. Д. Сундуй. – Кызыл, 2005. – А. 37-38.

Тыва үндезин культура төвүнүң медээзи
#Тыватөп
#Центртувинскойкультуры