Билип алыры артык эвес

"Угаанныг кижи улустуң частырыын
көрүп сайзыраар, мелегей кижи
бодунуң частырыын катаптаар".
(Япон улустуң үлегер домаа.)

“Кижи бөргү-биле эвес, а угааны-биле каас болза эки” деп лезгин улус чугаалажыр. “Кижиниң угааны кара күштен күчүлүг” деп даргин, “Кушту чалгыннары, кижини угааны көдүрер” деп грузин чоннарның үлегер домактары ындыг. А тывалар: “ Угаанныгда уйгу эвээш”, “Уйгу хавы болбас, а угаан хавы болур” деп угаадып чораан.

Шынап-ла, кижи чүнү-даа кылырда, баштай угаанын ажылдадыр, сагыжынга даап азы шуут шиитпирлеп алыр, ону херек кырында боттандырар дээш кызар.

Чүвени шын угаап билири дээрге кандыг-бир чүүлдү ылап, элээн делгемчидир өөренип көргеш, шын түңнел үндүрерин ынча дээр.

Чижээ, аът сонуургаар оол болза, чүгле бодунуң, суурнуң аъттары-биле кызыгаарланмайн, ооң дугайында тоолдарны, солун чугааларны, номнарны номчуур, кожуун, республика, делегей чергелиг аът чарыжын көөр. Ынчалза аът дугайында билиг делгемчиир, сайзыраар, харын-даа профессионал шынарже кирер. Аъттың чоруун, өң-чүзүнүн, ээзиниң чугаазын билирин дээш чүнү-чүнү шинчилеп, бижип болбазыл.

Кижиниң угааны күш-ажыл-биле кончуг харылзаалыг.
Ёзулуг эштерни, өңнүктерни, дагдыныкчыларны кижи ажыл-агый үезинде, кандыг-бир чүүлдү кылып тургаш тып, шилип алыр. Ажылгыр, кежээ кижиниң идик-хеви кезээде арыг-силиг. Ол бажың-балгадын, аалының коданын эмге-сескелиг таарыштыр кылып алган болур.

“Эки дарган эргээн какпас” деп ус-шевер, ажылга эптиг, аңаа мергежээн кижини ынча дээр. Ылаңгыя эр хиндиктиг кижи бажыңының херекселин, эжик-хаалгазын, кажаа-хораазын быжыг тудар хүлээлгелиг. Кижиниң холу шимчевеске, кандыг-даа ажыл кылдынмас, хырны-даа тотпас.

“Аныяк кижиден ажыл дезер, кырган кижиден хырын дезер” деп Моолдуң Копту тываларында үлегер домак бар. Кылдынмайн чыткан ажыл “бо аныяк кижи мени-даа кылып кааптарыйн-на” дээш коргар, а кыраан кижи ажыл кылыр шаа чок апарганындан чүгле “чем коргудар”, “иштин аартыр” дээн утканы илередип турар.

“Кадыр артты ашкан кижи кажарап угаан кирер” деп тывалар сөглээр. Ынчап кээрде, амыдыралга бичиизинден дадыккан кижилер кандыг-бир тодаргай чүүлдү, салган сорулгазын чедип алыр.

Алган дөзү: Улусчу ужурлар / ред. Г. Д. Сундуй. – Кызыл, 2005. – А. 68-70.

#Тыва_топ #Тыва_төп #улусчу_ужурлар #үлегер_домак