Апрель 5-те Кызылдың Аныяктар ордузунга бир дугаар делегей чергелиг “Мой бизнес” – “Нежный бизнес” деп херээженнер шуулганы болуп эрткен. Аңаа Тывадан аңгыда Моолдуң Увс болгаш Ховд аймактарындан, Хакасиядан ниитизи-биле шуулганга 200 ажыг сайгарлыкчылар киришкен.
Шуулганның ажыдыышкынынга ТР-ниң экономика сайыды Айдыс Сат киришкеш, ниитизи-биле чуртта чарлаттынган Өг-бүле чылынга тураскааткан “Биче болгаш ортумак сайгарлыкчы чорукту деткиир” национал төлевилелдиң иштинде кирип турар хемчеглерниң бирээзи болган бо шуулганны эрттирип турарының кол чылдагааны, элээн шуудай берген сайгарлыкчы херээжен чоннуң аразында арга-дуржулга солчулгазын чорудары база чаа эгелеп чоруур сайгарлыкчыларга кандыг күрүне деткимчелери барының дугайында тайылбырлап, оларны деткиири болуп турар. Чүге дээрге республикада ниитизи-биле 9 муң ажыг сайгарлыкчыларның 55–60 хуузу херээжен чон болуп турар. Олар эр кижилерге шыңгыы адааннажылганы тургузуп эгелээн болгаш бодунуң ажыл-херээн хөгжүдер дээш, кызымак ажылдап турарын демдеглээн.
Ооң соонда хөй-ниитижи, хууда бодунуң сайгарлыкчы ажылын хөй чылдар дургузунда чедиишкинниг чорудуп турар офтальмолог эмчи Айлана Ховалыг, Тывада Чонну ажылга хаара тудар төптүң Кызылда эргелелиниң даргазы Галина Кочергина, “Россияның Ажаалга банкызы” акционерлиг ниитилелдиң Кызылда салбырының эргелекчизи Ирина Грудинина, Увс, Ховд аймактарның Садыг-үлетпүр палаталарының даргалары С.Санж, Б. Мандалбаяр чыылганнарга байыр чедирип, сөс алгаш, сайгарлыкчы чорукту чедиишкинниг чорударынга кижиниң бодунуң изиг күзели, тура-соруу болгаш мурнунда салган сорулгазын чедип алыр дээш, кандыг-даа шаптараазыннарга торулбайн, чүгле бурунгаар чүткүлдүг болуру чугула деп чугаалааннар.
Эрткен 2023 чылдың түңнелдери-биле республика девискээринге бодун ажыл-биле хандыртынган улустуң саны 1025 четкен. Оларның аразындан 523 кижи Кызыл хоорайда хууда сайгарлыкчы ажылын эгелеп, бодун ажыл-биле хандырган. 2024 чылда шак-ла ындыг бодун ажыл-биле хандырар күзелдиг улуска 350 муң рубль күрүне деткимчезин бээр дугайында Тывада Чонну ажылга хаара тудар төптүң Кызылда эргелелиниң даргазы Галина Кочергина дыңнаткан.
Ол хүн Аныяктар ордузунга шуулганның организакчыларының баш бурунгаар саналдааны ёзугаар ооң киржикчилери шупту херээжен кижиниң арыг сеткилин илереткен ак өңнүг хептиг чедип келгени көрүштүг болгаш бир-ле байырланчыг шинчи киирип турган. Оларга 18 спикер ийи аңгы шөлчүгешке: дискуссиялыг болгаш өөредилгелиг кезээнге сайгарлыкчы чорукту чүден эгелээри, ону деткиир кандыг күрүне программалары барының дугайында база боттарының сайгарлыкчы чоруун хөгжүдүп алыр дээш, бо хүнде чедиишкинниг ажылдап турар сайгарлыкчылар кандыг бергедээшкиннерни ажып эрткениниң дугайында арга-дуржулгазын солчуп, янзы-бүрү мастер-класстарны эрттирген. Ол ышкаш эксперттер бизнести чедиишкинниг чорударының чажыттарын, чаа чүүлдерден чыдып калбайн, үениң аайы-биле чаартылгаларны доктаамал чорудары дээш өске-даа ажыктыг сүмелерни чыглып келген сайгарлыкчы херээженнерге чугаалап берген.
Моолдуң Увс, Ховд аймактарындан 19 кижи составтыг делегация шуулганга киришкеш, онзазынганнар. “Дыка онза шуулганче бисти чалааны дээш четтиргенивисти илередип тур бис. Тываның чедиишкинниг сайгарлыкчы херээженнериниң хууда ажыл-агыйын канчаар хөгжүдүп эгелээниниң дугайында солун дуржулгаларын дыңнадывыс. Кижи бүрүзү бодунуу-биле бир тускайлаң, онза-дыр. Удавас Улаангомга садыг-ярмарка эрттирер деп планнап турар бис. Аңаа боттарының кылып бүдүрүп турар продукциязын сонуургадып, бистиң ярмаркага киржиринче Тываның сайгарлыкчыларын чалаар бис” — деп, Увс аймактың Садыг-үлетпүр палатазының даргазы Сэржим Санж чугаалаан.
ТР-ниң Сайгарлыкчы чорукту деткиир фондузунда Ус-шеверлерни деткиир төптүң удуртукчузу Чодураа Каң-оол шак мындыг шуулганнар доктаамал эртип турар болза, биче болгаш ортумак сайгарлыкчы чорукту улам сайзырадырынга дыка улуг ужур-уткалыг болурун чугаалады.
– Бөгүн шуулганга бистиң сайыдывыс Айдыс Александрович херээжен сайгарлыкчыларга байыр чедиргеш, сан-чурагайны адап, таныштырып тура, Тывада 9 муң ажыг сайгарлыкчыларның чартыы херээженнер болуп турарын демдегледи. Шынап-ла, бистиң республикада “Херээжен бизнес” көзүлдүр хөгжүп эгелээн деп чугаалап болур. Бир дугаарында, херээженнерниң шилип турар сайгарлыкчы чоруу бьюти-сфера деп адаарывыс херээжен кижиге ажыктыг арын-баш чараштаар, дыргактар кылыр, каастаныр салоннар, баш таарар черлер дээн ышкаш шак мындыг угланыышкынныг сайгарлыкчылар көвүдеп турар. Ийи дугаарында, усчуларның сайгарлыкчы чоруу хөгжүп турар. Ол дээрге бистиң даараныкчыларывыс, ус-шеверлер-дир. Амгы үеде оларның даарап турар хептери чонга хереглелдиг, чагыглар дыка хөй кээп турар. Үшкү черде, ниити чемненилге черлери – кафе, рестораннар ажыдып турар сайгарлыкчылар-дыр.
Сөөлгү үеде эскертингир чүүл, бизнесче аныяктар дидими-биле кирип турар. Совет үеге көөрде, бо үеде күрүне деткимчези оларга хөй көрдүнгени, ону шын ажыглап турары база рольду ойнап турар.
Сайгарлыкчыларны деткиир фондунуң деткимчезин 9 муң ажыг сайгарлыкчыларның аразындан 6 муң хире кижи доктаамал ап турар.
Бистиң Ус-шеверлер деткиир төптүң эрткен чылгы түңнелдери-биле алырга, кызыгаарлаттынган харыысалгалыг ниитилелдерниң саны 20 ашкан. Ол биске улуг көргүзүг болуп турар. Черле ынчаш, ус-шеверлерниң кылып турар ажылдарының шынарлары чылдан чылче улам экижип турарын демдеглээри артык эвес. Чижээ, даараныкчыларывыс аразында тыва сыртыктар кылып турар сайгарлыкчывыстың продукциязы “Россияның 100 тулган барааннары” деп даңзыже киргенинге чоргаарланмас аргавыс чок.
Сайгарлыкчы чорукче кирип турар улуска таваржып кээр бергелер хөй. Оларны чок деп болбас. Бети дизе, чиг этти, материалдарны Тывадан дашкаар хоорайлардан чагыдып, сөөртүп кээп турарындан, даараан продукциязының үндүр садар өртектери аар болу бээриниң чылдагааны ында. Ол ышкаш боттарының продукциязын садып-саарар рынок амдыгаа чедир таптыг хевирлеттинмээн. Бистиң регион төптен ырак турарывыс база салдарлыг. Ынчалза-даа сөөлгү үеде ниити Россия деңнелинде улуг доктаал-саавырларны чаа тургузуп эгелээни өөрүнчүг.
Чижээ, 558 дугаарлыг “Улусчу ус-тывыштарының дугайында” деп федералдыг хоойлуну чоокта чаа хүлээп алган. Ол хоойлу май ортандан күш кире бээрге, ус-шевер сайгарлыкчыларга дыка улуг деткимче болур дээрзинге идегеп турар бис. Шак мындыг шуулганнар доктаамал эртип турар болза, сайгарлыкчыларга дыка ажыктыг болур деп бодаар мен. Бо шуулганда киржип келген сайгарлыкчыларның хөй кезии аныяктар болуп турарын эскерип тур бис – деп, Чодураа Эрес-ооловна шуулган киржикчилеринге моон-даа соңгаар тура дүшпейн, хөгжүп-ле турар болзун деп күзээн.
ТР-ниң Садыг-үлетпүр палатазының даргазы Иргек Товарищтайның чугаалааны-биле, Тывага 10 чыл бурунгаар сайгарлыкчыларның чүгле 32 хуузу херээженнер турган болза, сөөлгү үеде оларның холу улам дыңзып, бодунуң хууда сайгарлыкчы чоруун дидими-биле чорудуп турар херээженнерниң саны бо хүнде эр улустан хөй болуп, 65 хууну тургузуп турар. Ооң көскү бадыткалы бо болган шуулган.
Мындыг ажыктыг шуулганнар моон-даа соңгаар уламчылаар дээрзинге ооң киржикчилери идегеп арткан.
Шуулганны ТР-ниң Экономика яамызының деткимчези-биле “ТР-ниң Садыг-үлетпүр палатазының” эвилели организастап эрттиргенин сагындыраал.
Сорунза МОНГУШ.
Буян ООРЖАКТЫҢ тырттырган чуруктары.
«Шын» №27 2024 чылдың апрель 10
