Бокту кайнаар төгерил, хоорай иштинде болгаш хөй кижи чыглыр черлерде тургускан бункерлерниң девискээринде бокту кым аштаар ужурлугул? Бо нарын айтырыгларга харыылап бээри-биле «Транспорт сервизи болгаш төлевилел» КУБ-туң херек эмгелекчизи Долаана Эртине-биле чугааны кылдывыс.
– Долаана Дажыевна, организацияңарның ажыл-чорудулгазы-биле таныштырыптар силер бе?
– Регионалдыг оператор чоокта чаа 2022 чылдың январь 1-де тургустунган. Ооң мурнунда чылдарда республикага бок айтырыы нарын турган. 2022 чылда регионалдыг оператор деп организация тургустунган соонда, ук айтырыг бичии чүгээртеп эгелээн деп болур.
Организацияда ниитизи-биле 128 техника бар. Улуг ногаан бункерлерде бокту чүдүрер, сөөртүр техника көңгүс эвээш, сес техника ажылдап турар. Бир хүнде 60 хире бункерниң богун аппарып төп турар.
Кылып турар ажылывыс болза, чер бажыңнарда чурттап турар хамаатылар-биле, күрүне организациялары-биле, садыглар-биле, хууда сайгарлыкчылар-биле оларның богун үндүрүп аштаар дугайында ажыл-агыйжы керээлерни чарып турар бис. Боктан аңгыда, хөмүр-дашты база харыылап турар бис.
– Регионалдыг оператор болган соонда, кожууннар-биле база ажылдап турар силер бе?
– Айда ийи катап бок чүдүрер улуг машиналар кожууннарже үнүүшкүннерни кылып, кожууннар девискээринде салдынган бункерлерде бокту чүдүргеш, хоорайга эккелгеш, полигонче аппарып төп турар.
Кожууннарда, суурларда шаандан тура чыглып келген хөй бокту бичиилеп үндүр сөөртүп турарывыс бо. Кожуун чагыргалары азы кожууннарда албан черлери бистиң организация-биле керээ чарып алырга, бистиң ажылдакчыларывыс баргаш ол бокту чүдүргеш, Кызылдың девискээринде полигонче эккеп төп турар. Чамдык кожууннар боттарының девискээринде бок төгер черлиг. Хөй кезиинде-ле хоорайже сөөртүп эккеп турар.
Чон ол улуг ногаан бункерлерни халас бок октаар чер деп бодаар. Ол ындыг эвес.
– Силерниң организацияңарның кол-ла кылып чорудар ажылы – бокту узуткаары болганда, бо хүнге чедир кандыг ажылдар кылып чоруттунган ирги?
– Ийе, ооң мурнунда чылдарда бок айтырыы чүгле бистиң республикага эвес, а бүгү Россияга нарын байдалды тургузуп турган. Ынчангаш бүгү Россияда регионалдыг оператор деп бок-биле туржур тускай организация тургустунган. 2022 чылдан эгелээш, бок-биле шыңгыы тутчуп кирипкен бис. Республиканың девискээринде чаңгыс-ла бок төгер полигон Кызыл хоорайның девискээринде бар. Ынчангаш бистиң бир дугаар сорулгавыс болза, кожууннарда чыглып калган бокту Кызылда полигонче сөөрткеш, узуткаары турган. Бо хүнге чедир Каа-Хем, Чөөн-Хемчик, Сүт-Хөл, Эрзин, Тес-Хем, Бии-Хем, Таңды кожууннарның девискээринге чыл-чылы-биле аштаттынмайн чыткан бокту Кызылда полигонунче сөөртүп узуткаар ажылдар чоруттунган. Тус черлерниң чагырга черлери-биле кады ажылдажылганың түңнелинде, ниитизи-биле 5080 м3 бокту полигонче сөөрткен бис.
– Бок сөөртүлгези дээш чон төлеп турар боор аа?
– Амгы үеде организациявыс арай карылгалыг ажылдап турар. Чон бок дээш өрезин төлевейн турар. Богун халас арыгладып алырын бодаар. Тарифтерни арай чиик деп санаар-дыр мен. Чижээлээрге, 1 айда бок дээш 49 рубль. Бир эвес бажыңының даштында хууда бок төгер контейнери чок хамааты болза, ниити улуг контейнерже богун октаар кылдыр керээ чаргаш, айда 96 акша төлээр. А бир эвес бодунуң хууда контейнери бар болза, ай санында бок дээш акша төлевес. Чүгле контейнери дола бээрге, керээ чаргаш, төлепкеш, регионалдыг операторже долгааш, төлээн дугайында дамчыткаш, чагыгны киириптер.
Чамдык улус регионалдыг оператор күрүне албан черинге келгеш, «Менде бок дээш квитанциялар кээп тур. Мен бок октавайн турар мен» дээрлер. Бир эвес бир-ле кудумчуда ногаан бункер салып каан болза, ол кудумчунуң чурттакчылары ол ногаан бункерже богун октаан дээш акша төлээр ужурлуг. Чамдык хамаатылар биске келгеш, «Ногаан бункерже бок октавайн турар мен. Бодум хууда контейнерим бар. Богумну хууда сайгарлыкчыга акша төлээш сөөртүрүп тур мен» дээрлер.
Бир эвес хууда контейнери бар болза, регионалдыг операторга келгеш, бок сөөртүр дугайында керээни чарып алыр, ынчан улуг ногаан бункерже бок октаан дээш акша төлевес. Чамдык хууда контейнерлиг хамаатылар бодундан чарыгдал үндүрбес дээш, богун хөй-ниитиниң ногаан бункеринче киир октаптар. Ындыг таварылгада дөмей-ле билдинип кээр. Бир эвес улуг бункерже октавайн турар болза, хууда контейнериниң богун төктүрер дээш чаңгыс-даа чагыг киирбээн боорга, шүүштүрүптер бис. Чажыт чүве чок-тур ийин. Дөмей-ле билдинип кээр.
– Бок сөөртүр хууда сайгарлыкчыга богун сөөртүрүп болур ирги бе?
– Бок сөөртүп турар хууда сайгарлыкчы кижи тускай лицензиялыг болур ужурлуг. Тывада шак ындыг лицензиялыг хууда сайгарлыкчы амдыызында чок-тур ийин. Ынчангаш богун чүгле күрүне албан черинге төлээш сөөртүрер болза эки. Бистиң организацияның оолдары бокту полигонга аппаргаш, анаа-ла төкпейн, хөөп база турар.
– Бо бүгүнү билбес улус дыка хөй деп бодап тур мен. Тайылбыр ажылы кандыг деңнелде чоруп турар ирги?
– Келген-не кижиге тайылбыр ажылын кылып турар бис. Ынчангаш сөөлгү үеде чон бок төктүрер керээ дугайында шору билип эгелээн деп болур. Чамдык хамаатылар кожаларывыстан билип алдывыс деп-даа кээр чорду. ЦУР-ну таварыштыр киирген хомудалдар биске кээп турар. Кайы кудумчуда бок ажып төктүп эгелээнин бисче дыңнадыптарга-ла, сүмележип чугаалажыпкаш, техниканы болгаш бок чүдүрер ажылчыннарны чорудуп турар бис.
– Хөй-ниитиниң бок төгер бункерлеринче кандыг бок октап болурул?
– Чамдык хамаатылар ынаар сай-даш-биле холушкак аар бок азы тудуг материалдарының артынчылары, бир болза эрги, үрелик эт-септи-даа октапкан болур. Ногаан бункерлерже чиик бок октаар ужурлуг. Ынчангаш чамдыкта техника ол сай-дашты угбайн баар. Бисте тудуг материалдары сөөртүр күштүг техника чок. Чамдык улус чедир кыппаан хөмүр-дажының хүлүн безин ынаар урупкан боор. Кывар-чаар чүүл-биле ажылдап чоруур техникага көс чүдүрбес ужурлуг деп база сактып алыр болза эки.
Чамдык хамаатылар богун прицепке чүдүрүп алгаш келгеш, бункерже чүдүрүптер. Шак ындыг хамаатыларны чурукка тырттыргаш, торгаал онаап эгелээн. Чурукка тырттыргаш, бисче чорудуптарга-ла, бистиң организацияның юристери торгаал онаар документилерни кылып эгелээр.
– Торгаалдың түңү чеже ирги?
– Хууда хамаатыны – 2000 рубль чедир; удуртукчу ажылдакчыларны – 10 муңдан 30 муң рубльга чедир; организацияларны – 100 муңдан 250 муңга чедир торгаал онаар.
– Ногаан бункерлерниң девискээринде ыттарның азы кижилерниң чазарлап каапкан бир болза хаттың тарадыр хадып каапкан богун кым аштаарыл?
– Ынчаар чашканналы берген бокту бистиң организациявыстың ажылчыннары аштап турар. Олар ширбиил, хүүрек дээн ышкаш бок аштаар херекселин алгаш, чолаачы-биле кады чоруптар. Ажылчыннар хүнзедир чолаачылар-биле кады халдып, улустуң чашканнап каапкан богун аштаарлар. Шынында болза бистиң организация контейнерде бар бокту чүдүрүп алгаш чоруптар ужурлуг бис. А арткан бокту тус черниң чагырга чери азы башкарылга компаниязы арыглаар, аштаар ужурлуг.
– Бок урар бункерлер бажыңдан каш метр ырак черге турарыл?
– Улуг бункерлер чуртталга бажыңындан 700 метр ырак черге турар ужурлуг.
– Бункерлерниң каяа турарын кым шиитпирлээрил?
– Тус черлерниң чагырга черлери каяа, каш бункер турарын шиитпирлээш, олар тургузар. Бистиң организация чүгле богу дола бээрге, ап алгаш аппарып төгер.
– Кызыл хоорайның девискээринде каш бок урар бункер барыл?
– Ниитизи-биле 280 бок урар бункер бо хүннерде Кызыл хоорайда турар.
– Эрги эт-сеп, тудуг артынчызы дээн ышкаш улуг, аар бокту кайнаар октаар?
– Башкарыкчы компанияже билдириишкин бижиптерге, ол компания бисче долгааш, ол боктуң чуруун тырттыргаш октаптарга, чогуур техниканы болгаш чүдүрүкчүлерни чорудар бис.
Чамдык хамаатылар-даа, организация ажылдакчылары-даа хыналда кээр деп баарга, биске келгеш, керээ чарып алгаш, оон бок үндүр сөөртүр дугайында чагыг киирбес. Оозун бодаарга, олар хөй-ниитиниң бок октаар бункеринче «оорлап» октап турар-дыр.
– Чонга бодуңарның өмүнээңерден чүнү чугаалап болур силер, Долаана Дажыевна?
– Бок дээрге кымның-даа эвес, а бодувустуң-на богувус-тур ийин. Өске черден кым-даа биске ону чүдүрүп эккелбээн болгай. Бокту төгерде, чүгле чурумнуг кылдыр төгерин күзээр-дир мен. Халас ажыглаксаар чоруктан адырлыр. Культурадан бүгү чүүл хамааржыр. Культурлуг болуулуңарам, чонум! Өреге бүрүзү бок төгер дугайында керээни чарып алгаш, чурумнуг болур болза, ынчан арыг-силиг хоорайлыг, суурлуг болур бис.
Айдың ОНДАР чугаалашкан.
Чуруктар авторнуң болгаш маадырның.
«Шын» №37 2024 чылдың май 22
