Спорт
📢Бора-Булак ховузунуң довураан доюлдур шапкан
Тыва кижиниң шаг шаандан тура адаан-мөөрейлиг үш оюнунуң бирээзи – чүгүрүк аъттар чарыжы.
Эрткен дыштаныр хонуктарда Чөөн-Хемчик кожууннуң Чадаана хоорайның девискээринде Бора-Булак ховузунга чыл санында болуп эртер ээлчеглиг аът чарыжының 29-ку сезонунуң ажыдыышкыны болган. Республиканың аңгы-аңгы кожууннарындан чүгүрүк малдарын чарыштырган мал ээлери, мунукчулар, оюн-тоглаазы-биле чыылган чонга бараан болган культура ажылдакчылары, аъш-чем аймаа саткан сайгарлыкчылар, аарыкчылар дээш кымны чок дээр боор.
ТР-ниң Аът федерациязының президентизи Таймир Сарыгларның чугаалааны-биле алырга, ниитизи-биле 350 чүгүрүк мал чарышка киржири-биле бүрүткеттинген. Алды салыг бар. Баштайгы ийи салыг эртенгиниң 8–9 шакта-ла сүрүштүр үнген. Бир дугаар салыг – дөрт хар чедир аныяк чоруктуг чаваалар 10 км черге халыыр. Ийи дугаар салыг – база-ла дөрт хар чедир чүгүрүк чаваалар 15 км маңнаар. Үш дугаар салыгга – чыраа малдар 15 км черге халыыр. Дөрт дугаар салыгга – дөрт хардан өрү назылыг челер малдар 15 км маңнаар. Беш дугаар салыгга – дөрт хардан өрү назылыг улуг чүгүрүк малдар. Эң-не сөөлгү салыг – тыва аъттарның салыы. Сөөлгү ийи салыг Кара-Дыт деп черден үнгеш, 30 км черге халыыр болду.
📢Тыва аъттар дугайында…
Тыва аъттарда сезен ажыг мал чарышка киржири-биле бижиттирген. Тыва аъттар – тыва чоннуң онзаланып ылгалып турар тускай демдээ азы брендизи деп болур. Чоокку чылдарга чедир тыва мал деп магадылап турар тускай документ-паспорт чок турган. ТР-ниң Аът федерациязы Рязань хоорайда эртем-шинчилел институду-биле кады ажылдажылганы чорудуп, тыва аъттарга паспорт тыпсыр ажылды сөөлгү чылдарда чорудуп эгелээн. Тес-Хем, Эрзин болгаш Өвүр кожуунда тыва уксаалыг чылгылар бары илерээн. Ылаңгыя Эрзинниң Качык сумузунда кончуг эки тыва чылгы бар болган. Рязань хоорайның эртем-шинчилел институду 3 чыл иштинде шинчилээн соонда, тыва мал тудуп чоруур чылгычыларга сертификат, документилерни тывыскан. Уксаажыдылга ажылын уламчылаарынга херек шынзылга бижиктерни чылгычылар алган. Бо хүннерде Тывада ниитизи-биле 10 000 ажыг аът паспорттуг апарган. Оларның саны чылдан чылче өзүп-көвүдеп турары өөрүнчүг.
Тываның ырак-чоок кожууннарындан келген чүгүрүктерниң чарыжы болганда ол 10 000 ажыг тыва аъттарның аразындан шилиттинген малдар Бора-Булак ховузунда чарышка киришкен.
📢Мунукчуларның кандыызы-даа бар
Аът чарыштырар сезон кээрге-ле, ие кижи болгаш, бодум хуумда чүгүрүктерниң мунукчулары бичии оолдар дээш сагышсыраар мен. Бо удаада база орук дургаар ол оолдарның салым-чолунуң дугайында бодап чордум. Машинадан дүжүп келгеш, бир-ле дугаарында республиканың назы четпээн уругларының бүрүн эргелиг төлээзи Сайзана Товууну эскерип кагдым. Сайзана Сергеевнаның медеглээни-биле алырга, аът чарыжынга хамаарыштыр Тыва Чазак деңнелинде үндүрген доктаалда айытканы болза, 14 хардан өрү назылыг оол уруг мунукчулап болур. Мунукчу оолдарның даңзызында ол хире назы четпээн оолдар чок. Бичии уруглардан шынзыдылга бижик, херечилел болгаш ада-иезиниң бижимел чөпшээрели херек. Тускай хеп чок мунукчу турбас. Камгалал хептерни чүгүрүк малдың ээзи азы эрттирикчилер хандырар хүлээлгелиг.
Таймир Сарыгларның бодалы-биле, 14 хар чеде берген оол уругнуң дурту-даа, деңзизи-даа улуг улустуу дег, аартай берген боор. Аът чарыжы дээрге тываларның шаандан тура ойнап чораан оюну болганда, шаандан тура-ла черле деңзизи чиик чаш оолдар мунуп чораан деп ол тайылбырлады. Чүгүрүк мал мунарынга эң-не тааржыр назын – 11, 12 харлыг оолдар болур. 14 харлыг оол чоруктуг малды харын мунуп болур. Ынчалза-даа сөөлгү чылдарда хыналда күштелгенинден назы четпээн бичии оолдар мунукчу болурун шегледип турар – хоойлу-дүрүмнү хажыдар эргевис чок.
Эң-не бичии – 14 харлыг Алдын-Доржу Лопсан:
– Үш чыл улай бо чарышка киржип тур мен. Ачам черле аът сонуургаар, аъттыг-хөлдүг кижи. Ынчалза-даа мен чажымда аът шоолуг сонуургавас турдум. Шору апаргаш аът мунуп эгеледим. Чүгүрүк малдар чарыжынга бир-ле дугаар киришкеш, эрттир мунупкан мен. Бир катап камгалал хеп чок чорааш, аъттан ушкаш, кемдээн черим база бар. Ынчангаш чарыш аъды мунарда, камгалал хептиг болуру чугула. Сөөлгү үеде тускай хеп чок оолдарны маргылдааже киириштирбес апарганы эки-дир. Чарыш аъды мунарда, авам, ачамдан бижимел чөпшээрел алыр чордум. Чүгүрүк малын эрттир мунуп бээримге, аъттың ээзи шаңналының чартыын бээр, хол куруг чорутпас.
📢Алдан харлыг…
Хенертен чанывыска дывыржып турар кончуг бедик мал мунган 118 дугаарлыг мунукчу халдып келди. Назы четпээн бичии оолдар аразында улгады берген кижи ылгалдыг болбайн канчаар. Сонуургап чугаалажы бээривиске, «Тываның алдарлыг чылгычызы» деп хүндүлүг аттың эдилекчизи – Андрей Монгуш болду. Аъттың ээзи, Андрей Александровичиниң оглу, шериг албан-хүлээлгезин эрттирип турар. Ээзи чокта аът өске улуска мундурбас, өскелээр боорга, 60 харлыг чылгычы боду аъттаныпканын хөөреп берди.
📢Чүгүрүктүң ээзи Золотой
Бичиизинден тура чүгүрүк малдар мунуп өскен Кгяльцан Ондарга база ужуражы бердим. Ону «аът кырынга өскен оол» деп кады-кожалары чугаалажыр. Ооң чонда тараан шола ады – Золотой. Үш чыл бурунгаар ол Сүт-Хөл кожууннуң чылгычызы Аңчы Монгуштуң чүгүрүк малын чарышка эрттир мунупкан. Аңчы Монгуш шаңналга «Приора» маркалыг машинаны алгаш, өөрээнинден мунукчузу Золотойга аът берген чүве-дир. Золотой ам чүгле мунукчу эвес, а чүгүрүктүң ээзи болуп, бодунуң ажылдап алган малын челер малдар аразында салып турары өөрүнчүг болду.
Радж Кызыл-оолович Баз-оол, Чаа-Хөл кожууннуң чагырга даргазы:
– Эрткен чылын бис Чаа-Хөл болгаш Улуг-Хем кожуун, Бора-Булак ховузунга чылдың болуп турар аът чарыжының 28-ки кубогун алгаш, хемчегни дараазында чылын эрттирер эргени 12 чыл эрткенде алганывыс бо. Эрткен чылын-на белеткел ажылдарын чорудуп эгелээн бис. Шаптараазын чок чүве каяа турар. Хемчегни организастаарынга бергелер турган. Колдуунда бичии уругларның спорт школаларының коллективтери белеткел ажылдарын чорудуп турган. Уругларның камгаладылгазынга, ада-иелерниң бижимел чөпшээрелдеринге хамаарышкан документ-саавыр ажылдары хөй болган. Ынчалза-даа демнигде чүнү-даа кылып, бүдүрүп алыр болгай. Чоруувус чогаанының түңнели – байырлап турарывыс бо. Келир чылын бо аът чарыжының 30 чыл болган оюн демдеглээр. Бо чылын кубокту маргылдааның ээлеринге, чөөн-хемчикчилерге дамчыдар бис. Улуг-Хем болгаш Чаа-Хөл кожууннуң суму бүрүзү бо хемчегге идепкейлиг киришкен. Чонувуска база аът ээлеринге өөрүп четтиргенивис илереттивис.
📢Шаңналдар
Бо чылын 29-ку аът чарыжын Чаа-Хөл болгаш Улуг-Хем кожуун эрттирип турар. Ийи кожууннуң аът сонуургаар сайгарлыкчыларының чыып алган акшазын салыг бүрүзүнге деңге үлей тывыскан. Салыг бүрүзүнге бир дугаар черге келген аъттың ээзинге 150 000 рубль, ийиги черге келген малдың ээзи 100 000, үшкү черге келген чүгүрүктүң ээзи – 50 000 дээш чоруй баар болду. Челер болгаш чыраа малдарның шаңналы узун орукка халыыр малдарның шаңналынга көөрде, арай эвээш деп эскердим.
Айдың ОНДАР.
Буян ООРЖАКТЫҢ тырттырган чуруктары.
