Тыва уксаалыг малдыӊ чарыгдалы эвээш, кадыг-дошкун агаар-бойдуска чаңчыккан, оран-чурттуң чайгаар үнген оъдун оъттап, суун ижип өзүп чоруур.
Бүгү назынымда көдээ ажыл-агый адырынга бараан болуп ажылдап келдим. Тывага үндезин малдарның уксаазын тургузуп, ооң генофондузун сайзырадып, бо талазы-биле тускай программаларны ажылдап кылырын саналдап көрейн.
2016 чылда республикага тыва уксаалыг өшкүлерниң делгелгези болуп турган. Аӊаа киришкеш, республиканыӊ Чазаандан 300 муң акша шаңнал алдывыс. Тыва өшкүлерниӊ уксаалыг мал кылдыр бадыладырынга ооӊ санын четчелээр ужурлуг апаарга, шаӊналдыӊ акша-хөреӊгизи-биле хуналар садып алган бис.
2018 чылдың эгезинде эртем ажылдакчызы Р.Ш. Иргит-биле кады тыва өшкүлерниң уксаазын экижидери-биле тускай программаны ажылдап кылдывыс. Ону Көдээ ажыл-агый яамызыныӊ тыва малдар уксаажыдылгазының айтырыгларын харыылаар килдиске киирген бис. Ук программа ол-ла хевээр кандыг-даа түңнел чок арткан. Саң-хөө айтырыгларынга бергедээшкиннер-биле бо ажыл узамдыга берген.
Тыва уксаалыг өшкүлерниң беримчезиниң деңнеп четпес ажык-дузазын билбезивистен, бо малывыстың саны чылдан чылче эвээжеп турары дүвүренчиг байдалда келген. Ол чүгле Өвүр, Тес-Хем, Эрзин кожууннарда бар.
Чоокку үш чыл иштинде чыып алган өшкүлеривистиң чөөгүн сайгарар бүдүрүлге чок болган. Чөөгүвүстү үзүк-ховаганнар чип, эки шынарларын чидирип турган. Бо берге ажылды шуудадырынга ынчан көдээ ажыл-агый сайыдының оралакчызы турган Юрий Оруспай бодунуң делгем билии-биле дузалашты. Кожавыста Моолдуң өшкү чөөгүн болгаш хой дүгүн болбаазырадыр, ону даштыкы рынокче сайгарар «Лидер Кашемир» компаниязы-биле чогуур керээни тургускан чүве. Россияның болгаш Моолдуң чөпшээрелин ёзугаар Цагаан-Тологой эрттирилге пунктузунга 800 кил чөөктү, оон 300 кил өшкү дүгүн киирип, даштыкы рыноктуӊ эге чадазын базып, харылзааның оруун ынчаар ажыттывыс.
Ынчаарга Россияның Көдээ ажыл-агый яамызы бо айтырыгже улуг кичээнгейни салып, регионнарга малдың уксаажыдылгазын сайзырадыры-биле федералдыг дузаны көргүзүп чоруур. Бис боттарывыс тускай программаларны ажылдап кылгаш-даа, ооӊ боттандырылгазын чедип ап шыдавайн турар-дыр бис.
Тыва уксаалыг өшкүлерниӊ уксаазын экижидери-биле тускай программаны катап тургузар, ону дарый бадыладыр болгаш часкы үеде өшкү чөөгүнүң чыылдазыныӊ тускай хемчеглерин ажылдап кылыр үе келген деп санаар мен.
Ынчап кээрге, тыва уксаалыг малывыстың уксаазын бадыладып, ооң ат-чарын алгыдып, интернет четкилеринче киирип, тарадыптар чүве болза, бо өшкүлерниң беримчезин иштики-даштыкы рынокче сайгарары белен апаар.
Селекция уксаажыдылга ажылының кол-ла дөзү, бирээде, эки элита класстыг бүдүрүкчү шээр малдар кошкар, хуналардан хамааржыр. Ийиде, шынарлыг кылгаш, киирери. Үште, чазын хой, өшкүнүң чаш төлүнден хураган, хунажыктарның шилилгезин кылгаш, күзүн үзүп алгаш, келир чылгы эки бүдүрүкчүлерни үндүрүп алыр херек. Улаштыр күскү эдержилгеде хойга кошкар салыры 10 айның 10–15 аразында, өшкүлерге хуналарны ноябрьның эгезинде салырга, март 15-те хойнуң төрүлдези, а өшкү төрүлдези апрельдиң баштайгы хүннеринде төрүүрге, шынары эки болур. Селекция уксаажыдылгазынга эки түңнел – боозадылга ажылы болур. Эртем ажылының түңнели шын үнүп келир.
Республикада чоннуң хуу малы-биле селекциялыг эртем ажылын кылыры берге болуп турар. Чижээ, хой малдың селекция талазы-биле эртем ажылы ажырбас, «Бай-Хөл» бүдүрүлгениң баазазынга кылып чорудуп-даа турган болгай. А тыва уксаалыг өшкүге эртем ажылын шинчилээри белен эвес болуп турар. Ынчангаш «Уксаалыг мал коданын тургузар» деп тускай программаны тыва өшкүнүң баш санын өстүрери-биле ажылдап кылырын сүмелээр-дир мен.
Көдээ ажыл-агый яамызы биле республиканың эртемденнери сырый харылзаалыг болуп, кайда чаа эгелээшкиннер барын сонуургап, чүгле компьютер-биле кызыгаарланмайн, тывынгыр, шимченгир, бурунгаар көрүштүг ажылдаза чогуур.
Батаа КУНГАА,
Эрзин кожууннуӊ «Уургай» бүдүрүлгезиниң удуртукчузу, ТР-ниӊ көдээ ажыл-агыйыныӊ алдарлыг ажылдакчызы.
“Шын” №91 2023 чылдың ноябрь 29
