Улуг-Хем кожуун мээң төрээн чуртум. Ооң төвү Шагаан-Арыг хоорайга төрүттүнгеш, маңаа өскен, моон амыдырал, ажыл-ишче оруумну эгелээн мен. Улуг-Хемде мээң төрелдерим, эш-өөрүм мээң-биле кады чурттап, ажылдап чоруур. Бис шупту төрээн черивистиң, чонувустуң амгы болгаш келир үези, хөгжүлдези дээш кызып ажылдап чоруур бис.
Улуг-Хем кожууннуң чагыргазының даргазынга мени кожууннуң Төлээлекчилер хуралының депутаттары шилиишкинниг байдалга 2021 чылдың август 30-де бадылаан. Бо албан-дужаалга ажылдаары белен эвес дээрзин билип турган мен, чүге дээрге кожуунда нарын ажыл-агыйжы айтырыглар эвээш эвес. Оларны шиитпирлээринге Тываның Баштыңы Владислав Ховалыгның деткимчези дыка дузалыг дээрзин демдеглеп каайн. Чижээлээрге, 2021 чылдың июнь айда Шагаан-Арыг хоорайны кончуг күштүг шуурган таварып эрткеш, кожууннуң төп эмнелгези дээш өске-даа элээн каш албан черлериниң, чуртталга бажыңнарының крышаларын, соңгаларын буза шаап каапкан. Оларны шалыпкын септээринге дузалажыр, аңаа херек тудуг материалдарын садып алырынга акша-төгерикти үндүрүп бээр дугайында даалгаларны Владислав Товарищтайович берген. Ол даалгаларның ачызында шуургандан соңгалары, серилери бузулган социал албан черлеринге, хөй квартиралыг 34 бажыңга септелгени дүрген чоруткан.
КАПИТАЛ СЕПТЕЛГЕЛЕР
Совет үеде туткан, аажок эргилээн Эйлиг-Хем школазының, Шагаан-Арыгның 2 дугаар школазының капитал септелгезин “Школа өөредилгезиниң системаларын чаартыры” деп федералдыг программа ёзугаар 2022 чылда кылган. Республикага эрткен чылда капитал септелгеже киирген школаларның аразындан бистиң Шагаан-Арыгның 2 дугаар школазының чарыгдалдары эң хөй болган – 76 миллион рубль ажа берген. Школаның капитал септелгезиниң хемчээли хөй, аңаа бергедээшкиннер турза-даа, школаның чүгле бажыңын септээн эвес, а ооң өөредилге дериг-херекселин амгы үениң негелделеринге дүүштүр бүрүнү-биле чаарткан. Ол дээрге чаа парталар, стол-сандайлар, физика болгаш химия дээш өске-даа эртемнерниң чаа кабинеттери-дир.
Амгы үеде Шагаан-Арыгда школа-гимназияның бажыңының септелгезин чорудуп турар бис. Совет үеде амыдырал-хандырылга албан чери турган, социал-экономиктиг чылдагааннар-биле ажыглалдан үнген бажыңга бо школаны ажыткан. Эрткен чылдың күзүн Тываның Баштыңы Владислав Ховалыг школа-гимназияны кээп көрген, өөреникчилерниң өөредилгезиниң байдалы-биле танышкан.
Амыдырал-хандырылга албан чери турган бажыңның төлевилели школа-гимназияга таарымча чок боорга, ооң капитал септелгезин кылыр, өөредилге-кижизидилге ажылын чорударынга таарымчалыг кылдыр эде тудар даалганы берген. Капитал септелге ажылдарынга 31476,09 муң рубль акшаны тускайлап үндүрген. Бо школаның өөреникчилери 2023–2024 чаа өөредилге чылын чаартыр туткан, чырык, делгем класстарга уткууру оларга улуг өөрүшкү болуру чугаажок.
ОРУКТАР, КӨВҮРҮГЛЕР
“Айыыл чок болгаш шынарлыг оруктар” деп федералдыг национал төлевилелдиң акша-хөреңгизи-биле республикага оруктар септелгезин планнаарынга болгаш акшаландырарынга Тываның Баштыңы Владислав Ховалыгның 2021 чылда туда киришкени ук төлевилелди улам тодаргай болдурган. Ол боду кожууннарны кезип чоруп тургаш, оруктарның байдалын көрүп, тус черлерниң чурттакчыларының болгаш удуртукчуларының санал-оналын дыңнап, септээринге эргежок чугула апарган оруктарны септээр болгаш аңаа херек акшаны үндүрүп бээриниң дугайында шиитпирлерни хүлээп алган. Чижээлээрге, Шагаан-Арыг хоорайда Совет Тываның 30 чылы, Октябрьская дээш ниитизи-биле 5 кудумчуну, Р–257 автомагистральдан Шагаан-Арыгже кирер 4 километр орукту септээринге 22 миллион рубльди үндүрген. Ол бистиң кожуунга дыка улуг деткимче болган.
“Улусчу көвүрүг” губернатор төлевилелиниң ачызында Улуг-Хем кожуунда көвүрүглерниң чамдыызының капитал септелгезин кылыр аргалыг болдувус. Чижээлээрге, Арыг-Үзүү биле Арыскан суурларның аразынга автотранспорт-биле аргыжылга шаандан бээр эң ылаңгыя часкы, чайгы үелерде дыка берге турган. Чүге дээрге ол ийи суурларның аразында арга-арыглыг шынаа чер хөй дамырак сугларлыг, тайгадан Хүүле хем база агып бадып чыдар, бо хемден адырланган ийи-үш-даа хемчигештер бо суурларның аразында бар – көвүрүглер тудуп каарга-даа, өл-шыктан хажыйып, үрелип каар.
Арыг-Үзүү биле Арыскан суурларның аразынга орукту амгы үениң технологияларын ажыглап кылып, Хүүле хемни кежир көвүрүгнүң ийи талакы болгаш ортузунда дөжектерин демир-бетондан бедидир кылган болгаш, үер суунга ол белен алыспас. Узуну 32, дооразы 7 метр көвүрүгнү тударынга 5 миллион рубльди чарыгдаан. Бо ийи суурнуң аразынга автотранспорт-биле аргыжылга амгы үеде үзүктелиишкин чок.
Иштии-Хем суурнуң ортузу-биле агып бадып чыдар хемни кежир аргыжары тус черниң чурттакчыларынга шаандан бээр дыка берге турган. Чаа көвүрүгнү тудуп каарга-ла, хем үерлээш, буза шаап кааптар. Ол хемни кежир 40 метр узун дуртуг бедик көвүрүгнү тутканы – аргыжылга айтырыын кажан-кезээде шиитпирлээн. Ону төөгүлүг болуушкун деп Иштии-Хем суурнуң чурттакчылары санап турар.
КАДЫК АМЫДЫРАЛ
“Кадык камгалалының эге звенозун чаартыры” деп программаның шугуму-биле Улуг-Хем кожууннуң кадык камгалал албан черлериниң материал-техниктиг баазазын 2021–2023 чылдарда элээн чаартыр аргалыг болдувус. Кожууннуң төп эмнелгезинге болгаш фельдшер-акушер пунктуларынга амгы үениң сайзыраңгай эмнелге дериг-херекселдерин эккеп тургускан. Хайыракан, Арыг-Үзүү суурларга чаа фельдшер-акушер пунктуларын туткан, дүрген эмчи дузазы чедирериниң медицина аппараттары-биле дериттинген 3 автомашинаны кожууннуң эмнелгелери алган.
Культураның болгаш спорттуң материалдыг баазазын улам быжыглааны кожууннуң чонунуң ортузунга чуртталганың кадык-чаагай овур-хевирин нептередиринге салдарлыг болган. 1963 чылда туткан Чаатының Культура бажыңының капитал септелгезин кылган, культура-массалыг хемчеглерге ажыглаар дериг-херекселдер-биле хандырган. Эйлиг-Хем, Ийи-Тал, Арыг-Бажы суурларда “Эзирлерниң уязы” деп биче спорт залдарны, Чааты суурда улуг спорт залды туткан.
КӨДЭЭ АЖЫЛ-АГЫЙДА
Улуг-Хем кожууннуң экономиказының кол адыры көдээ ажыл-агый болганда, бо адырда ажыл-херектерге доктаап көрейн. Торгалыгда М.С. Даңзы-Белектиң тараачын-фермер ажыл-агыйы, Р.А. Саттың картофель болгаш ногаа аймаа тарып өстүрүп келген “УСМА” көдээ ажыл-агый кооперативи багай эвес үре-түңнелдиг ажылдап турарлар.
Арыг-Үзүү сумуда “Оргаадай” көдээ ажыл-агый кооперативиниң чедиишкиннерин демдеглексээр-дир мен. Ооң ажыл-чорудулгазының кол угланыышкыны – тараа аймаа тарып өстүрери болгаш болбаазырадыры. Ылгап аңгылаан тараа аймаандан мал чеминге ажыглаар чарбаны, эки шынарлыг дүктүг-арбайдан тыва далганны база бүдүрүп үндүрүп келген. “Оргаадайның” бүдүрүп үндүрүп турар тыва далганы чон ортузунда хөй хереглелдиг апарган. Кызыл хоорайның болгаш кожууннарда садыглардан бо кооперативтиң бүдүрген далганын хереглээн кижилер садып ап турар. Сибирьниң Абакан, Красноярск, Новосибирск дээш өске-даа хоорайларында “Оргаадайның” тыва далганын аъш-чемге ажыглай берген кижилер эвээш эвес. Тывага бүдүрген эки шынарлыг продукцияны даштыкы күрүнелерже садып үндүреринге республиканың Чазааның болгаш даштыкыже садыглажыышкынның төвүнүң деткимчезиниң ачызында “Оргаадай” көдээ ажыл-агый кооперативи даштыкы садыг рыногунче бодунуң изин изеп үндүрген. “Оргаадай” тыва далганын 2018 чылда Моолче, 2021 чылда Казахстанче үндүр садып эгелээн.
Улуг-Хем кожуунда мал-маганны хөйү-биле азырап өстүрүп турар араттар эвээш эвес. Мал ажылының республикада ам дээрезинде шоолуг сайзыраваан угланыышкыннарын хөгжүдер тура-соруктуг аныяк малчыннар бары база өөрүнчүг. Чижээлээрге, Эъжимде Сергек биле Алёна Мижит-Доржулар теве ажыл-агыйын сайзырадырынга “Агростартапты” ойнап алганнар. Оларга чедиишкиннерни күзеп, дузалажыр бис.
ШИИТПИРЛЭЭР АЙТЫРЫГЛАР
Шиитпирлээри чугула болгаш берге айтырыглар бистиң кожуунда база бар. Чижээлээрге, Шагаан-Арыг хоорайже суг сордурар черни чаартыры. Дериг-херекселиниң талазы-биле бо объект дыка нарын. Амгы үеде чаартылганың техниктиг ажылдарының 99 хуузу кылдынган.
База бир берге ажыл – чурттакчылыг черлерде боктарны чыыры болгаш үндүр сөөртүрү. Бо ажылды боттандырып чорудар оператор “Транспорт сервизи болгаш төлевилел” күрүнениң унитарлыг бүдүрүлгези. Ооң-биле керээлерни 48 организация, хөй квартиралыг бажыңнарның башкарыкчы компаниялары чарган.
Унитарлыг бүдүрүлге бок чыырынга таарыштыр дериттинген 2 автомашинаны 2021 чылда садып алган. 2022 чылда 15 контейнерни республиканың Бойдус камгалалының яамызы берген. ТР-ниң Чуртталга-коммунал ажыл-агый яамызы 30 бункерни 2023 чылда тускайлап бээр.
Бокту чыырынга болгаш үндүр сөөртүрүнге тус черлерниң чурттакчыларының чамдык кезииниң тоомча чок хамаарылгазы дыка шаптыктыг. Ол дээрге бок урар контейнерлерни садып алыр күзел чогу, хөй квартиралыг бажыңнарның чурттакчылары бокту кайнаар-даа октаптары дээш оон-даа өске.
Хөй чылдар дургузунда бокту эңдере сөөртүп эккеп каапкан 18 чер Улуг-Хем кожууннуң девискээринде бар. Оларны аштаарының төлевилел-смета документилерин тургускан. Баш бурунгаар санаашкыннар ёзугаар алырга, боктуг черлерни аштаарынга 4 748,17 муң рубль акша херек. Саң-хөө дээш өске-даа бергелер бар-даа болза, кожууннуң девискээрин арыг-силиг болдурар дээш, ол черлерде бокту албан аштаар бис.
Улуг-Хем кожууннуң хөй-ниити амыдырал-чуртталгазында, ажыл-ижинде боттандырар ужурлуг сорулгалар хөй. Мен бодум тус чер чурттуг болганымда, өскен-төрээн кожуунум улам сайзыразын дээш ажыл-херектерже чаңгыс чер чурттугларымны эвилелдеп, бүгү күжүмнү үндүрүп ажылдаар тура-соруктуг мен.
/ Шаңгыр-оол МОҢГУШ белеткээн.
Ада ТЮЛЮШТУҢ тырттырган чуруу.
"Шын" №34 2023 чылдың май 13