(Романдан эгелер)
Бешки тоол
АВАМДАН ЧАРЫЛГАНЫМ
Авай.
Авам.
Чырык чер кырында авай ышкаш караа көскү, кулаа дыыжы, холу чымчак амытан чок деп бодаар мен. Аштаанымны-даа күжүр ием бүдүү билип каар. Доңганымны-даа күжүр ием бүдүү билип каар. Авам ышкаш улуг бурган кайда боор.
Тенек шаамның бодалы-дыр. Бо турган Биче-Мөңгүн-Тайга кажан кезээде мөңге турар. Авам күжүр база бүгү назынымда мээң чанымга чурттап чоруур. Бо турган көк дээр база кажан кезээде мөңге турар. Көк дээрде көстүп келир хүн база эртениң-не бистиң өөвүстү харап келир.
Хоозун бодал бодап чораан уруг-дур мен. Авамдан чарлыр бак салымга таварышкан мен. Чаңгыс кончуг хомудаар чүвем болза ада-өгбелерниң чүс-чүс чылдарда дагып чораан ыдыктыг Биче-Мөңгүн-Тайга көрүп турда, бистиң кошкул-хөреңгивисти Долдай баштаан кижилер хавырбаан чүве болза, авам күжүр ам-даа эртениң-не мени эргеледир ийик. Эртениң-не бажым сырый дүгүн дырап бээр ийик.
Та чүү деп кончуг салым ыйнаан. Бүдүн өгнүң иштинден чүгле чаңгыс мен артып калган. Ачамның, авамның дазылында чүгле чаңгыс мен артып калган. "Контр идегеттиң" дазылын тура тыртып узуткаар деп чүве бо ирги бе? Боолуг кижилер! Долдай баштаан намчылар! Бистиң төрел аймактың, мээң төрел аймаамның когун үзе узуткап шыдавас силер. Өзүп келгеш ашакка барып алыр мен. Ажы-төлдүг болур мен. Мээң оолдарым, кыстарым адам-өгбемниң Хертек Улар уктуг адын-сывын уламчылап чурттаар. Адам-иемниң чурттап чораан хонаштарын ээлеп чурттаар.
Мээң угум черле үзүлбес.
Авай.
Авам.
Кайда чор сен, авай?
Авамны сакты бергенимде, сээдең ышкаш апаар мен. Хүннү дүн кылдыр бодай бээр мен. Дүннү хүн кылдыр бодай бээр мен. Бар чүвени чок кылдыр, чок чүвени бар кылдыр бодай бээр мен. Бир чугаалаан чүвемни катаптай бээр мен. Бир чамдыкта авамны сагынгаш, үнүм чиде бээр, кулаам дүлей апаар.
Кижиниң төлү кончуг дижир. Авам күжүр кызы мени хойгарып чыткаш, улуг уйгузун удуй бергенин ынчан билбээн мен. Сөөлүнде билип каан мен. Авам дириг тургаш-ла, чорта бээрин билген. Мен күжүр дың чааскаан артарын билген, ынчангаш хүнезиним кылдыр бир хап кургаг ааржыны белеткеп каан. Мен мелегей ол дугайын ынчан көңгүс билбес турган. База бир билир чүвем болза авам меңээ мөңгүн чүскүүн берген. Ам бодап чоруурумга, авамның мээң салым-чолумга өнчү кылдыр арттырып каан чүвези бо-ла эдилеп чоруурум мөңгүн билзек ол ийин.
Кайда чор сен, авай?
Ол чүмүл? Авам мени хойгарып чыткаш, улуг уйгузун удуй берген. Та каш хондур мөчүп калган авам-биле чаңгыс черге чыткан мен, ону база билбес мен. Сактырымга, авам мени карактап чыдар. Сактырымга, авам караан шийип алгаш, ханы бодалын бодап чыдар. Мөчээн кижи тын тынмас дээрзин дыңнаан мен, ол хиреде авамның тынып азы тынмайн чыдарын ынчан черзилээр сарыыл менде чок турган.
Ам-на орталанып келдим. Долдаш дарга баштаан кижилер адам-иемниң кошкул-хөреңгизин хавырган хүнден эгелээш, авам бут кырынга туруп чадаан. Арай боорда от кыдыынга чедип келген. Ам-на сактып келдим ышкаш. Авам мээң оң талакы холумдан тудуп алгаш, чассыдып олурган.
Авамның чодазы хаваңнаан. Идиинге буду сыңмастаан. Ол кыжын кедергей соок болган. Хар улуг. Оттулар ыяш ыяштап аары эмин эрттир берге. Мен чер четпес. Авам өгден үнүп албас. Авам дембээреп чыдар:
– Бора-Шайның Моолдуг-Хем чурттуг мен. Чучак деп аттыг мен. Авам мени көжүп чорааш, черге божаан. Мени чучак-биле баштай орааган дижир чүве. Уругларым адазы Биче-Мөңгүн-Тайга чурттуг. Уругларым, кайда силер? Ашаам, кайда сен? Кажан чанып келир сен? Уруг савазы ышкаш эъттен чалап эккеп берем.
Авамның оон ыңай чүнү чугаалаанын билбес мен. Авам чүгле улаарай бергеш, сөс эдер апарган. Менден аарыын чажырар. Менден ыраар сеткил база чок. Авам меңээ дуза кадар харык чок апарган. Мен авамга дуза чедирер шыдал чок турган мен.
Шуурган. Чоткан-шуурган. Дүне када оттуп кээримге, чер шимчеп турган ышкаш болду. Сактырымга, борбак даштар-биле өгнү соккулап, черден хоора силгип турганзыг. Чер чырып чорда, чоткан-шуурган өөвүстү орнундан хоора бөөлдепкеш, талыгырже чууктай берген. Мен авамның мойнундан так кужактаныпкан мен, оон ыңай чүнү-даа билбес мен. Бир миннип кээримге, авам-биле бызаа казанааның иштинде чыдар болган мен. Күжүр ием мени холумдан туткаш, ынаар үңгеп кирген болган.
Шуурган намдаан. От өшкен. Мен хөөкүйде от кыпсыр харык кайда боор. Авамның чанында чыдыр мен. Суксаарым кедергей. Караңгы азыгда ийи ногаан чүве көстүр, ол дээрге чаңгыс бызааның карактары ол болган. Бир өшкүнү база казанак иштинче кииргеш, борбак дус чанынга каап берген. Чаңгыс инек, сарлык инээ та кайнаар барган? Дүжүмде дег сагындырар. Бир кежээ Хартыгажык чер касканнап, сыыгайндыр ээрип, чаңгыс сарлык инээ чер чыттагылап турганын көргеш, авам бызааны казанак иштинге киирген чүве. Ол кежээ каарган каргыткайнып, ийи кара кускун өөвүс кыры-биле ужуп эрткен. Авам күжүр хаттың уундан, сылдыстарның караандан, инектиң аажызындан, ыттың шугулдаарындан агаар-бойдус канчаар өскерлирин биске чугаалап чораан. Авам меңээ чүнү-даа чугаалавайн, чаңгыс бызааны казанак иштинге киирип, борбак дусту ынаар салып каанында ужур-ла бар. Дус чылгапкан мал коданын кагбас дижир, ону-ла бодаан боор оң. Бызаазын инек кагбас деп кырганнар чугаалажыр, ону база кончуг таарыштырган байдалдыг.
Бир көрүптеримге, казанак ооргазында бир хөм хап халаңнадыр азып каан. Ачам ырадыр аңнаар дээнде, авам ол хапты долдур ааржы уруп каарын билир мен. Ам ачам кайда боор, аалдан үнгеш, ол олчаан барган. Чер чораан кижи бодалдыг болур, ааржы когу үзүп болбас. Ааржы чип чораан кижи соокка алыспас, аштан өлбес дижир. Авам та чүнү бодааш, бир хап ааржыны халаңнадыр азып каан чүве, ынчан мен мелегей ону кайыын билир ийик мен.
База катап удуй берип-тир мен. Авам чанымда удуп-ла чыдар. Ынчан та каш харлыг турдум ыйнаан, өшкүнү сааптар турдум. Удаан кижи өлүг бе, дириг бе дээрзин ылгай албас мен. Авам удуп-ла чыдар, човуртаары база чиде берген. Сөөлгү каш хонукта күжүр ием орта уйгу удуваан, ам аарыыр чери намдааш, удуп чыдары ол деп бодаан мен, ынчангаш авамны дүүретпезин бодааш, аяар бажым ковайтым. Туруп чададым.
– Авай! – деп алгырдым.
Хирезин бодаарымга, боостаам ишти база ышкан, ынчангаш үнүм кыскалаан. Мээң дыйылааш үнүмнү авам дыңнаваан хире болду.
Суксаарым кедергей, хөрек иштинде көс суп каанзыг. Хар чиксээм келир, ол хиреде буттарым бажы сооп эгеледи. Ачамның от ужударын сакты хонуп келдим. Ачам оттукту чаңгыс шаккаш, отту кыпсыптар. Даңгаар эртен дуңмаларым-биле чалар отка дөгеленип оргулаар бис. Кошкар баштыг демир ожукка авамның пашта шайы хайнып турар. Хамыкты мурнай ававыс бисти чемгерип каар. Ам мен кара чааскаан арткан, мени чемгерер авам удуп чыдар. Мени эргеледип чассыдар ачам читкен. Мээң-биле кады ойнаар дуңмаларым бүрлүгүлей берген. Ам мени чүгле Хартыгажык кээргеп, эжикти халырадыр дырбактап турар.
Аңчы кижиниң ыды чүнү-даа билир дижир. Хартыгажык кажаа кырынга чыдар хирезинде эжик аксынга доора чыдар болду. Казанак чанынга кушкаштар келирге, дораан сывыртап чоргузуптар. Авам күжүр эртениң-не бисти чемгергеш, Хартыгажыкты база тоттур чемгерер турган. Ам Хартыгажыкты кым-даа кээргевес болгаш чемгербес апарган. Сактырга, Хартыгажык аал-чурттуң улуг ээзи апарган болгаш, казанак иштинде чаш уруглуг ие кижини хай-халаптан база адыг-бөрүден камгалап чыдар эш апарган.
"Хартыгажык! Казыра дег кара ыдым! Чаш дуңмаларым-биле эргеледир, чассыдар чордум. Сени хөлге кылгаш, ушкажыптар чордувус. Сени кыйгырар үнүм безин чиде берген, кончуумну. Дуңмаларым-биле кады авамга шай хайындырар чээрген чыып аарда, сени эдертип аар чордум, Хартыгажык. Авамга шай хайындырып ижер сугну суглап берип чордум. Хем кыдыы баарда, бистиң-биле кады чоруур турдуң. Бир хууң сугну салып бээрге, хыл баандан ызырып алгаш, өг чанынга эккеп каар чордуң. Ам сээң-биле кады чээргеннээр, суглаар харыым чок-тур, Хартыгажык. Ачам чоннуң дайзыны апаарга, ха-дуңма, дөргүл-төрелдер база таныш-көрүштер бисти диригге-ле каапканнар. Хартыгажык, оода-ла сен бисти кагбайн көр. Авам сегий бээрге, чер кезип, тоолайлап чораай-ла сен".
Ооң соонда билинмейн барган мен. Сөөлүнде дыңнаан мен. Үш ада дужундан бээр Мөңгүн-Тайга девискээринге ындыг чоткан-шуурган болуп көрбээн дижир. Халаптыг чоткан хадып эрткен соонда алдарлыг аңчы Хертек Сүрүң бистиң өөвүс хонган кыштагга халдып келген. Ол кырганны чажымдан таныыр мен. Үстүү-Ыйматыга кыштаар кижи. Оларның өө, бистиң өөвүс кады-кожа кыштаар, чазын тарап көшкүлээр улус, оон ам күскээр кыжын база катап каттыжып кээрлер. Аңчы кижини дидим болгаш дыңнангыр дижир. Боолаттырып каан контр Уларның дулгуяк кадайы чоткан-шуурганның соонда кандыг чурттап орарын көөр дээш халдып келген акый болган.
Мээң дириг артарымга улуг буянын чедирген кижи Хертек Сүрүң кырган ол ийин. Ол эртен, ол хүндүс аңчы Сүрүң бистиң казанаавыс тегерип келбээн болза, ынчан-на өлүр турган мен. Улаануттан сегий бергеш, соок-чарга алыскаш, база катап каданнаан болган мен. Бирде оттуп, бирде дембээреп, бирде оңгарлып чыткан мен. Оон ыңай чүү-даа болгулаанын билбес мен.
– Те ханы-дыр, иживит, уруум. Суксааның чиде бээр – деп, ачамның кады аңнаар эжи Сүрүң кырган эрнимге аяк эрни үстүрүп келген.
Караам шимгеш, пактапкан мен. Ооң соонда билинмейн барган мен. Бир оңгарлып кээримге, Сүрүң кырган мени те кежи чоорган-биле так ораагаш, аңгылай чыттырып турган. Оттуп кээримге, өгде чыдыр мен. Чараам ажырарымга, боостаамда сыртылап аарыыры чиде берген. Тыныжым база алгаан. Дериткеним кончуг. Элик кежи дөжээш, ооң кырында чыттырып каан. Артында дөр бажында, эң хүндүлүг улус орар черде чыттырып каан. Чер хаванының азыын халаңнадыр азып каан хараачаны көргеш, аңчы Сүрүңнүң өө-дүр деп танып каан мен. Улуг аңчының чугаазының ужун дыңнадым.
– Ие кижи төлүнге хараалыг. Күжүр амытан уруун хойгарып алгаш, казанак иштинге ыжыкталып чыткаш, чорта берген болду. Улуг аңчының кадайы черниң черинге чорта бээр деп бодаваан мен. Экиде эдержир дээн эвес. Бакта кагжыр дээн эвес. Чуду-каразынга киргеш, хөөкүй Чучакты эрги чевегде орнукшудуп кагдым. Чадагайга салбас апарган болгай. Өрттенген талды озук кылдыр сүүртүп алгаш, сайырым черни казарымга, кастына бээр болду. Хөөкүйнүң мөчү бодун кидис-биле ораагаш, чымчак черге чыттырып кагдым. Өлүг-диригниң аразында арткан уруун үңгерип эккелгеним ол. Хат алгаш барган өөн дилеведим. Барган чүве баргай аан.
Шимээн барды. Моорай берген ышкаш болду. Мен удуп чыдырымда чүге чугаалажыр кырганнар боор? Мен одуг чыдырымда чүге чугаалашпас кырганнар боор? Чүвениң ужур-мажыры билдинмес. Мен база коргунчуг халапка таварышкаш, сээдең ышкаш апарган мен, ынчангаш чүгле ховар чүвени бакка-сокка сактыр апарган мен.
– Өгден чүү-даа чүве артпаан бе? – деп, Хоюг ием айтырды.
– Хос өг дижир чорду. Үш курунуң ийизин безин хавырып алгаш барган. Ширтектерни болгаш орун ширтектерин, идик-хеп аймаан безин арттырбаан дижир чорду. Ийи аптаразын ол-ла хевээрзин аппарган дижир. Авашкылар та канчап казанак иштинче кире берген улус, кара элдеп – деп, өөнге мени эккелген Сүрүң ирей муңгарап чугаалады.
Шимээн барды. Кырганнар база катап харлыга бердилер. Чыдыр мен. Деңгелим үзүлген. Кулаам уунга авамның үнү дыңналыр. Чоткан хаттың даажы база дыңналыр.
– Кошкул-хөреңгизи шымбай улус болгай. Алган кадайынга, ажы-төлүнге чүнү-чүнү арттырып каан ирги? – деп, ие кижиниң сагыш човаан үнү үндү.
– Менден ындыг чүве айтырба – деп шугулдай бергеш, Сүрүң кырган улаштыр чугаалаар болду. – Казанак иштинде бир кара бызаа база бир сарыг өшкү сеги чыдар болду. Оларның канчап өлгүлээнин билбес мен. Та доңуп өлгеннер, та аштап өлгеннер. Контр дирткеш, дээди хемчег-биле амы-тынын алыскан кижиниң салгал дамчаан үре-садызындан чаңгыс уруу дириг арткан-дыр, кошкул-хөреңгизинден чаңгыс ыт арткан ол-ла-дыр. Аарыг уругну үңгерип эккелдим. Коданчы ыды мени эдерип келди. Ам менден чүве айтырба, кадай! – дигеш, Сүрүң кырган шириини кончуг апарды.
База катап шимээн барды. Сүрүң кырган чолдак даңзазын соруп олур.
– Чазын көжүп чарлырда, каң кадык-ла дуңмай болгай. Кандыг халапка таварышкан амытан боор? – деп, Сүрүң кырганның кадайы сагыш човап айтырды.
– Чүрек дужундан оң холу-биле так туттунупкан, оозу артында чыпшыр көжүп доңган болду. Дискек караандан куду алзы ийи бут сеглек ыжык, оларын анай кежи-биле ораагылап алган. Бут ыжыындан кижи белен чортпас болгай, улаанут каданнааш, чүрекче халдаан. Ооң кадында чоткан-шуурган хенертен келгеш, хөөкүйнүң чыргалыг чүрээн хөме базыпкан хире.
– Бистиң аалывыска боолуг кижилер чедип келбес ирги бе? – деп, угбайның сезинген үнү дыңналды.
– Кыс уруглуг боор бис – деп, Сүрүң кырган харыылаарга, сагыжым чырыш диген.
Ооң соонда база катап удуй берген мен.
Бир оттуп кээримге, ийи кырган чугаазын уламчылавышаан болду.
– Хартыгажыктың ийи кулаа канчап үстүп калган чоор? – деп, аңчының кадайы корткан янзылыг болду.
– Бөрүлер-биле чокшуп турган ыт-тыр. Хөөкүйлерниң чаңгыс инээн аштаан бөрүлер тудуп чипкен, борбак бажы безин артпаан. Та чүү кончуг араатаннар, казанакты бүзээлеп турганнар. Хартыгажык бөрүлерни казанак иштинче киирбээни чаяан де.
База катап удуй бердим.
Моңгуш КЕНИН-ЛОПСАН, Тываның улустуң чогаалчызы
"Шын" №15 2025 чылдың апрель 24