ЧИТКЕН УРУГ(Романдан эгелер)

Алдыгы тоол

ЧАСТЫҢ ХАЙЫРАЗЫ

Ат өлүрүнүң орнунга,
Бот өлгени дээре.
Эрги шагның бо үлегер домааның алыс утказын азыраткан адам-ием дыка хандыр билир турган боор, ынчангаш төрээн адам-иемниң адап берген адын солуп каапканнар. Мен база оларның аайынга киргеш, ачамның мени чүү деп адаарын, авамның мени чүү деп адаарын ыыттавас турдум. Азыраан адам-ием мээң келир үемни бодап турган дээрзин ынчан эки билбес турган мен. Адым Өшкү апаарга, хөк бодаар турдум.
Час.
Магалыг час.
Артында бир ат алган чазым. Бо частың меңээ хайыралаан чүвези Өшкү деп ат болган. Ол ат болза контрлай бергеш, боолаттырып каан адамның ызыгуур аймаандан мени хооруп алганы болур. Бо буянныг бодалды азыраан адам-ием боттары тып алганнар. Хертек Сүрүң адамны солаан буянныг кижи. Хертек Хоюг авамны солаан чымчак кижи. Оларның өөнге туруп алгаш, кара туразында чаңнап турган мен. Сактырымга, бир ай иштинде назыным чеде берген, угааным четчи берген, чүнү-даа кылырын бодум билир апарган мен. Азыраан адам-ием мени чаңгыс-даа кончуп көрбээннер.
Азыраан иемниң мындыг чугааларын ыдыктыг чагыг деп бодаар мен:
"Кыс уруг кежээ-шалып болур."
"Кыс уруг саанчы болур."
"Кыс уруг шевер болур."
"Кыс уруг чем кылыр чаяанныг болур."
"Кыс уруг арыг-силиг кеттинер ужурлуг."
Кадай кижиниң кылыр ажылын шуптузун кылыр апарган мен. Хой-өшкүнү саар мен. Азыраан адамның орлу берген хөректээжин чамап бээр апарган мен. Анай, хураган кежин чымчадыр ууштап каар мен. Шайын хайындырыптар апарган мен. Ойнаарактың идиин, чүвүрүн, тонун, бөргүн бодум, чымчак алгыдан бышкаш, даараптар апарган мен.
"Аваң эмчиде. Удавас сегий бээр. Аваң чанып келир, уруум."
Бир катап дембээреп турумда азыраан ием Хоюг ынча дээн. Ол буянныг бодал бир чамдыкта сагыжымга кирип келир. Ынчан көк дээрже кайгап алгаш турар мен.
Мээң сагыжымга кирер бир оол турган. Ол оолду Салчак Машпак дээр, узун сынныг, улуг карактыг, делбигир кулактыг, дөрбегер эриннерлиг болгаш коңзагар хаайлыг. Кыжын мээң чанымга уруглар болгаш оолдар шоолуг келбес турган, чүгле Машпак чедип келгеш, мээң быктымдыва хоптак-салаазын дегзипкеш, каттырымзап тургулаар. Мен ыыт чок турар мен. Ол оолдан дезер хөңнүм база чок турган. Бис аравыста чүнү-даа чугаалашпайн, удур-дедир хар-биле соккулажып ойнай бээр бис.
Ол оолдуң авазы бисти көрүп кааш:
– Машпак! – деп кургамзык үнү-биле кыйгырар.
Машпак менден ол-ла дораан ырап чоруптар, мен база катап чааскаан артар мен.
Бир хонгаш база катап дөстек баалык чанынга ужуражы бээр бис. Машпак меңээ курут эккеп бээр. Бир чамдыкта саат, борбак чөкпек-даа эккээр турган. Ол эккелген амданныг чемни болгаш саатты үлежип алыр бис.
Бистиң чаштып ойнап турганывысты эжимниң авазы тып алгаш:
– Машпак! – деп коргунчуг кылдыр кыйгырар.
Авазының үнүн дыңнааш, оол мени каапкаш, ырап чоруптар.
Өшкүлер чаглактаныр хая баарынга ол эжим-биле ойнаар апарган мен. Машпак мени кужактап алгаш, бөөлдегилээр турган. Кады барып дүшкеш, каттыржып чыдар бис. Хаяның кызыл, сарыг, хүрең картын картагылааш, Машпак мээң дужумга салып бээрге, дыка амыраар турган мен. Машпак-биле ойнай бергенимде, хей-аъдым кирип келир. Эжимниң авазы оглун дилеп чорааш, база катап тып алыр.
– Машпак! – деп авазы кыйгырарга, эжим менден ырап чоруй баар.
Оюн.
Чаштың ойнаар оюну.
Машпак-биле ойнап тургаш, ол оолга ынакшый берген ышкаш болдум.
Кижиниң сынын хеп
чазаар.
Аъттың сынып эзер чазаар.
Бо үлегер домакты дыңнааш, ону черле утпаан мен. Азыраткан адам-ием меңээ чаа хептер дерип берген, ооң кырында бир онзагай ат-биле мени адап каан. Чаа хептиг болгаш аттыг мен, ам-на үем-чергем оолдар, кыстар мээң-биле кады ойнаар деп шуут бүзүрепкен мен. Мээң оом база хей чүве болган. Кадыр хавактан чуңгулап ойнаан уругларга чеде бердим. Ызырар ыттан корткан чүве дег, хамык оолдар, кыстар менден дезип чоруптарлар. Чүгле Машпак артып калды. Машпак мени көрүп кааш, бызаа кежин хылырады сөөртүп эккелди. Бызаа кежинге ушкажыптар бис. Машпак мурнунга олуруптар, мен ооң соонга ушкажыптар мен. Кадыр хавакты куду Машпак-биле чуңгулап ойнап турганым кайгамчык улуг өөрүшкү болгаш байырлал бооп турган. Бир чамдыкта аңдарылгаш, хар кырынга аңдаштанып чыдар бис. Ынчан хөртүк кырынга ойталап чыдып алгаш, чиңгир көк дээрже көрүп чыткылаар бис. Аяс дээрде хүннү көргеш, та чүм ыйнаан, авамны сактып келген мен. База катап азыраан иемниң мени часкарар сөстерин сактып келдим: "Аваң эмчиде. Удавас сегий бээр. Аваң чанып келир, уруум."
Авам күжүр келир чүве кайда боор, кады ойнаар эжимниң авазы чедип келгеш, бир кезек алаагып туру. Ийи тенектиң хөртүк кырында чаза ойталап чыдарын көрүп кааш, ол кадай далып калган хире болду. Чаңгыс черге турза-ла турар. Бис ийи кады ойнаарывыска, угбайның сагыжынга черле таарышпас турганы илдең. Чогум чүге ындыг дээрзин ынчан билбес турдум. Ол угбай мени контр уруу деп бүдүү билип каан болгаш, оглу-биле кады ойнаттырбас турган чылдагааны ол чүве-дир.
– Машпак! – деп, ол кадай кургамзык үнү-биле база-ла кыйгырды.
Эжим тура халааш, авазының чанында барды. Мен чааскаан артым. Авашкылар ырап чорупту. Эжим оол мендиве хая көрнүрге, авазы ооң холун сирлеш кылдыр шеле каапты.
Ынчан мени чүгле көк дээрде хүн кээргеп турганзыг болган.
"Аваң эмчиде. Удавас сегий бээр. Аваң чанып келир, уруум."
Кым ынча дээнин билбес мен. Улаануттан сегип экирээш, ындыг чугаа дыңнаан мен. Билир-ле чүвем: ходуг идиим сыын бышкаандан даараан, чучак тонум анай кежинден даараан, калбак бөргүм койгун кежинден даараан, чүвүрүм хураган кежинден даараан, курум – холак. Чүнүң уржуундан эрги хевимни солаанын билбес мен. Хоюгбай угбай идик-хевимни даарап берген, кандыг-даа сооктан тогбас апарган мен. Адам-иемниң болгаш дуңмаларымның кедип чораан идик-хевинден чүү-даа көзүлбес болган. Бети дээрде авамның өө безин каракка көзүлбес. Мен кайнаар-даа баарымга, Хартыгажык чыда калбас, мени даады карактап чоруур. Үстүү-Ыйматы кыштаанда беш өг бар, ол хиреде мээң-биле ойнаар уруглар чок, ол база чиктиг турган. Хартыгажыктан корткаш, үем-чергем оолдар, уруглар мээң чанымга чагдавас боор деп соора угаап турган мен.
Ачамның өңнүү кырган аңчы база катап мынча дээн:
– Ачаң ады кымыл? – дизе, – Хертек Сүрүң – дээр сен.
– Аваң ады кымыл? – дизе, – Хертек Хоюг – дээр сен.
– Адың кымыл? – дизе, – Хертек Өшкү – дээр сен.
Кеткен хевим база чап- чаа, дыка чараш. Адым-сывым база чап-чаа, дыка кайгамчык. Тенек чаштың куюм сеткили ыйнаан, амырап-даа турар мен. Чогум чүнүң дайлымындан адымны болгаш хевимни солааныл дээрзин угаап шыдавас турган мен.
Инек кажаазының кырынга үне бергеш, Мөген-Бүрен уунче шиглей барааннап-ла турар мен. Кызыл-Хая ында болгай. Авамның өөн сөөлгү катап тиккен чурт ында болгай. Авам күжүрнүң мени хойгарып хонганы казанак база ында болгай. Ол-ла угдан авам келир боор деп кордаар турган мен. Ол хиреде эмнелге кайы чүкте дээрзин билбес турган мен.
Кижиниң бичиизинде дыңнаан чүвези уттундурбас. Улгады бергеш, дыңнаан чүвелерим олчаан баргылаар. Үстүү-Ыйматыга час эрте дүжер. Черле ынчаш тайга черге час эртежик келир. Хар эрип чыткан. Бистиң аалдың оолдар, уруглары митпиргей хар чочактап, удур-дедир соккулажып ойнап турганнар. Ойнаксаарым кедергей. Хар чочактаан уругларның чанындыва чоокшулап келдим.
– Тур! – деп, хертеш думчуктуг оол чудуруун арынды.
– Келзин! – деп, хылбаң арынныг уруг хүлүмзүрдү.
– Сен бээр келбе – деп, ол-ла хертеш думчуктуг оол кежээргеди.
– Бээр кел, эжим! – деп, хылбаң арынныг ол-ла уруг экииргеди.
– Кады ойнаалыңар! – депкеш, аяар кел чор мен.
– Контрнуң уруу! – диген соонда, ол-ла хертеш думчуктуг оол борбактап алган хары-биле думчуумдува тудусту.
Барып дүшкеш, туруп келдим. Сактырымга, кулаам дүлейзимээр апарган. Та чүден чүве, демги ол ойнап тургулаан оолдар, кыстар бурт-сарт дидилер. Черже көрдүм. Митпиргей ак хар кызыл боралгактыг болду.
Чыдыг согуш үнген.
Мөге шыырак Машпак меңээ болушканы ол ыйнаан, мээң думчуум ханын төгүлдүр сопкан хертеш думчуктуг оолдуң кулаандан сегирип алган. Демги хертеш думчуктуг оол база мөге шыырак кижи болган, Машпактың база кулаандан сегирип алган. Машпактың ак хураган кежи бөргү, хертеш-хаайның кара хураган кежи бөргү хар кырынче хадып эстей берген. Кулактажырын салчыпкаш, шашкылажы бергеннер. Хертеш хаайлыг оол кончуг аваангыр болгаш, Машпакты бирде бир чаагынче, бирде өске чаагынче чыккыладып турган. Машпак аамай болгаш, хоруп турупкан. Машпактың чудуруу бир катап хертеш-хаайның быктынче душ бооп дээпкен, оозу ойта дүшкен. Кежээлеп турган кулугурну аъткылаштыр мунуп алгаш, аксындыва харны улай-улай уруп орган. Машпак чежемейниң-даа күштүг болза, хертеш-хаайны чаңгыс-даа катап эдин аартыр какпаан-сокпаан. Хертеш думчуктуг оол ылым-чылым барган.
– Мени сал – деп, хертеш думчуктуг оол чалынган.
Машпак:
– Моон соңгаар содаалажыр чорууң каар сен бе? – диген.
– Моон соңгаар сээң-биле ойнавас мен – деп, демги оол харыылаан.
– Тур! – депкеш, Машпак холдарын сула салыпкан.
Хертеш хаайлыг оолак туруп келгеш, хоруп турган хылбаң хаайлыг уругже базыпкан. Оларның каткызы үнген.
– Машпак! – деп, авазының алгызы үнерге, меңээ болчуп турган оол ырап чорупту.
Авазының хорадаан үнү дыңналды. Оглу чүнү-даа чугаалавады.
Митпиргей харлыг черде чааскаан артым. Мен кым-биле-даа чогушпадым. Кымны-даа кочулап ойлатпадым. Бо турган чиңгир көк дээрниң адаанда, бо турган чырык хүннүң адаанда мени эргеледир-чассыдар, мени кээргээр кижилер чүгле азыраан адам-ием деп чүвени бир-ле дугаар ол хүн угаап билген мен.
– Авай! – деп алгырыпкаш, кортканымдан ыглап-сыктап, Хоюг угбайның өөндүве далбайтып каан мен.
– Ыглава, уруум! – деп, Хоюг угбай мени аргалап думчуумнуң ханын аштап-арыглааш, өөнче киире берген.
Час дүжүп кээрге, өдекти долгандыр чаш анай, хураганнар безин дешкилежип ойнаар болгай. Күштүг хураган кошкак анайны ыялавас. Час дүжүп кээрге, оранның куштары безин өөр-өөрү-биле четкилеп кээр, ылгажыр деп чүве турбас. Чылыг час дүжүп кээрге, мээң үем-чергем оолдар, уруглар чүге мени куду көрүп турарыл, чүге мени ылгай көрүп турарыл? Ачам чоннуң дайзыны дирти бээрге, мен база эш-өөрүм дайзыны апарган мен бе?
Ынчан чаш турган мен, эжим-өөрүм чүге менден ойлаар дээрзин хандыр угаап шыдавас турган мен. Сөөлзүредир билип каан мен. Контрнуң ажы-төлү хостуг эргелиг кижилерниң ажы-төлү-биле кады ойнаар кежии чок дээрзин улгады бергеш билип каан мен.

Моңгуш КЕНИН-ЛОПСАН, Тываның улустуң чогаалчызы
Чурукту интернет четкизинден хоолгалаан.
«Шын» №16 2025 чылдың май 1