Июнь айның 7-де Мөңгүн-Тайга кожууннуң Тоолайлыг сумузунга Тыва АССР-ниң культуразының алдарлыг ажылдакчызы, улуг композитор Базыр-оол Хомушкуевич Чүлдүм-Сүрүңге тураскааткан улуг ыры мөөрейи болуп эрткен. Ол мөөрейге кожууннарда болгаш Кызыл хоорайда билдингир композиторлар идепкейлиг киришкен.
Базыр-оол Чүлдүм-Сүрүң өгбевис чораан болза, бо 2024 чылда 90 харлаар турган. Ол тулган чараш бойдус чурумалдыг, тоол ораны Тоолайлыгга төрүттүнген. Ындыг черге чаяаттынып бодараан кижиниң чогааткан ырлары чараш болур ужурлуг-даа.
Совет үеде ооң “Чүнү бодааш болчааң үстүң?” деп ырызы чоннуң ынак ырызы болуп, диңмиреп турду. Ам-даа ол ырыны чон ырлажып чоруур. Ынчангаш бо ырыны мөөрейниң өзек темазы кылдыр алганы шын. Базыр-оол Хомушкуевич Тоолайлыынга ынак, утпайн-кагбайн, эглип кээп чораан. Ооң культурага киирген үлүг-хуузу канчаар-даа аажок улуг.
Бис, Кызыл хоорайның композиторлары, ийи дакпыр байырлыг улуг хемчегге киришпейн баар харыывыс чок болган. Бирээде, Тоолайлыг сумузунуң культура одаанга Базыр-оол Чүлдүм-Сүрүңнүң адын мөңгежидип тыпсыры. Ийиде, чараш оран Тоолайлыгны алгап мактаан ырлар мөөрейи. Оон ылап-ла чараш ырлар үнүп кээр. Ол ырларны ном кылдыр парлап үндүрер боор.
Кызыл хоорайның композиторлары машина-хөлге тып чадап, чоруур-чорбазының кырынга турдувус. Дыка шыңгыы белеткенип алгаш, чорбайн баар эвес бис дээш, муңгараан бис. Бистиң эживис Мария Моңгушовна аажок өде-чара, кызымак кижи, Культура яамызының автобузун чөпшээредип алырга, дыка өөрээн бис. ТР-ниң культура сайыды Виктор Сергеевич Чигжит, композиторларны деткип, бензин өртээн бодунга алганын бисти шуут кайгаткан. Виктор Сергеевич, “Шын” солуннуң арнын таварыштыр композиторлар аажок өөрүп четтиргенивисти хүлээп ап көрүңер!
Ам чүү боор, хөлге барда, эртежик аъттангаш, Хөндергей арт кырынга ак чемивис чажып, чалбарып, доктаадывыс-даа. Ооң соонда кызыгаарда эрттирилге черинге паспорттарывыс хынадып, бичии саадаан бис. Ам дөш өрү ыйыдып олур бис. Автобустуң суу изээш, туруп-ла аар. Орук узун, шаптараазынныг, берге чорду. Ам мырыңай кадыр даглар кырында “соястап” бар чыдыр бис. Куду көөрге, дүвү чок ышкаш тамы-кашпал: өрү көөрге, дээрде шаштыккан сүрлүг даглар. Куску-даа келиксээр, кижи бажы дээскинер, черле чиктии кончуг. Автобус иштинде пассажирлер шимээн-дааш чок, карактарын шимгеш, шупту доңгайып чыдыпкан. Арнын холдары-биле дуй тудуп алган, тейлеп-даа чыдар кижи бар. Ындыг бедик дагларга чорбаан, көрбээн улуска кортпастың аргазы чок чүве-ле чорду. Тоолайлыгга бедик даглар кырладып, хоолаан-шиилээн кашпал аразы-биле чорааш, орайтай бергенде арай деп-ле калгып чеде бердивис.
Бисти сумунуң чагырга даргазы Альберт Анатольевич Айыылугей ажылдакчылары-биле чылыы-биле уткуп алдылар. Оон чемненир черге аппаргаш, изиг кара-мүн, дүлген эът, янзы-бүрү салаттар, изиг-хан-биле хүндүлеп чемгерип шаг болдулар. Чемненип олургаш, арын-шырайындан хүлүмзүрүг ыравас кызыл чаактыг кыстарның чазык чаражын магадап олурдувус. “Орукка турупкан боор силер”— дээш интернаттың өрээлдеринге тарадыр чыттыргылап каан. Удуп, дыштанып хонар черивис ол болган. Ырак черден чоок дөргүл-төрелдери келгени-биле дөмей хүндүлээр, дыка эки чугаа-сооттуг чон болду. Эртенинде оттуп келгеш, долгандыр турар каас-чараш черлерни көргеш: “Ах, чаражын!”— деп магадап алгыржып-даа турдувус. Сагыжымга ала-чайгаар-ла мындыг шүлүк төрүттүнүп келди:
Долгандыр-ла сүрлүг даглар,
Тоолдуг шагның мөгелери
Доскуул болуп тургулаанзыг,
Тоолайлыын камгалаанзыг...
Шынап-ла, Тоолайлыг дыка чараш черде туттунган суур болду. Ону сөс-биле дамчыдары берге, чүгле чеде бергеш көөр. Эртенги чем соонда байырлал чыскаалы эгелээн. Ажыдыышкын чойган, пөш, шиви, дыт-биле бүргей шыпкан, дээрже шаштыгып үне берген калбак эзим адаанга болган. Эх, агаарның чаагайын чүү дээр боор!
Сумунуң чагырга даргазы Альберт Анатольевич биле оралакчы даргалары Тыва Республиканың тугун көдүрүп киискиткен. Чыылган чон эңдерик, мынча хөй кижи моорлап чедип кээр деп дүжүвүске безин кирбээн-не болгай, чүге дээрге чер аразы ырак, оруу берге. Хөй чон чыглып келгенинге суму чагырыкчызы амырап, өөрүп четтиргенин катап-катап илередип чугаалап турду ийин.
Чыскаал соонда Тоолайлыгның Культура одаанга улуг композитор Базыр-оол Чүлдүм-Сүрүң өгбевистиң адын тыпсырының ёзулалын эрттирип, мөңгежидип кагдывыс. Ындыг улуг болуушкунга киришкенивис чогаадыкчы ажылывыска ак оруувус улам делгемчип, Тываның композиторларынга аас-кежик таварышканы ол-дур.
Ам-на чүү боор, Базыр-оол Чүлдүм-Сүрүң аттыг клубка чон долдур олурупкан. Сцена кырынга Мугур-Аксы суурнуң, хылдыг хөгжүм оркестри улуг өгбе композиторувустуң “Чүнү бодааш, болчааң үстүң?” деп ырызын аянныг, чараш, тааланчыг кылдыр ойнап, ыраажылар ырлап бадырыпкан.
Мөөрей эгелээн. Мөөрейниң негелдези мындыг: баштайгы ыры Тоолайлыг дугайында, ийиги ырыны Өг-бүле чылынга тураскаадыр. Бирги күүселдени Александр Ооржак тыртып алгаш, мөөрейни ажыдып, эң-не баштай сценаже үнген. “О Богда, Тоолайлыг” деп ырызының чараш аялгазын боду баянга үдеп, ыраажызы Арам-биле дыка эки күүседип, көрүкчүлерниң үнелелин чаалап алган. Залда адыш часкаашкыны шуут диңмирээр. Дараазында Александр Ооржактың “Серге кежи чоорганывыс” (сөзү Шаңгыр-оол Суваңның) деп ырызын чон болза-даа эки хүлээп алган. Залда олурган чамдык улус: “Бисте база ындыг чоорган бар!” – деп алгыржыр-даа.
Ыраажылар, артистер, композиторлар сорук кире берген ырлажып турдулар. Мен залга шуптузун көрүп, мага ханып олурдум. Кызыл хоорайга-даа ындыг солун концерт көрбээним шын. Кандыызын кандыг дээр боор, белеткели дендии шыырак, шишкип каан ышкаш ыраажылар бар болду. Харын-даа кедергей чараш үннүг ыраажыларны магадап, оларның аразындан ылгалып турар бир аныяк ыраажыны сонуургадым. Ол чоннуң ынак композитору Кертик-оол Максимович Данзынның ыраажызы Марияна Айыыш болду. Ооң үнү бир тускай, аажок чараш, ырлаарда шоолуг күш үндүрбес, ала-чайгаар-ла саарлып агып чыдар арыг-кылаң Тоолайлыг хемниң үнү-ле. Ол ыраажывыс Мөңгүн-Тайга чурттуг болганы анаа эвес. Чер-чуртунуң чараш-каас ээлери Айыышка чараш үннү шаңнал кылдыр чаяап бергени-даа чадавас.
Мөөрей-даа адакталган. Кандыг-даа мөөрейге тиилекчилер албан шишкиттинип үнүп кээр. Көрүкчүлерниң бедик үнелелин алган композитор Михаил Хомушкуга жюриниң шиитпири-биле тускай шаңналды тывыскан.
3-кү чергениң дипломантызы Александр Ооржак болган. 2-ги чергениң дипломанты- зы — Алдынбек Дирти. 1-ги черни Кертик-оол Данзын ап үндү. Шаңнал-мактал хөй болду.
Дараазында лауреаттарже кирээлиңер. 3 дугаар черни Шагаан-Арыг хоорайда уран чүүл башкызы Түлүш Светлана Васильевна алган. 2 дугаар черни ТР-ниң алдарлыг ажылдакчызы, А.Б. Чыргал-оол аттыг колледжиде башкы Наталья Александровна Лопсанга тывыскан. 1-ги черниң лауреады Кызылдың 9 дугаар школазында башкы Байлаңмаа Тойлуевна Айлың-оол. Дээди шаңнал Гран-приге Кызыл кожууннуң “Аян тудаал” ансамбль төлептиг болган, удуртукчузу Владимир Бүрбүевич Серен. Хөй-ле шаңнал-макталдарның кырынга 20 муң акшаның сертификадын ап үндү.
Мөөрейни бедик деңнелге организастап эрттиргенин чыглып келген чон-даа, композиторлар-даа демдеглеп турдулар. Маңаа Мөңгүн-Тайга кожуунуң культура килдизиниң даргазы Ульяна Даржааевна Хертектиң бедик организакчы ролюн айтыр апаар. Мөөрейге бай-тайгажылар идепкейлиг киришкен, удуртукчузу Аясмаа Андреевна Өпей.
Бо кончуг улуг мөөрейни эрттиреринге үлүг-хуузун киирген улуг өгбе композитор Чүлдүм-Сүрүңнүң дөргүл-төрелдери болган. Ынча хөй улусту аъшкарып-чемгереринге 1 молдурганы соккан, шаңналдар акшазын демнежип чыгган болду.
Кызылдан келген композиторларны ийи хонук иштинде, интернат сургуулдарын ышкаш, хүнде 3 катап чаагай аъш-чем-биле чемгерип, ажаап-тежээп турганын кайын уттур деп бис. Аъттанып чоруп тура, өөрүп четтиргенивисти илередириниң дээштиг сөстерин шуут тыппаан бис. Четтирдивис дээривиске безин, сагыжывыска көңгүс четпээн ышкаш сагындырган...
Чанар дээш эзеңгини теп алгаш турувуста, сумунуң чону бисти үдеп, танцы-сам, ыр-шоорлуг четкилеп келдилер. Бис база баяннарывыс туткулап алгаш, кады деңге девип-самнап, ырлажып-даа шаг болдувус. Тоол ораны Тоолайлыгның чону-биле ынчаар байырлажып чарылдывыс. Автобузувус шимчеп үнүптерге, бистиң соовусче ак сүдүн тос-карак-биле чажып, хол чайып туруп кагдылар.
Александр ООРЖАК, журналист.
Авторнуң тырттырган чуруктары
“Шын” № 45 2024 чылдың июнь 19
