ЧYРЕК азы Чүгүрүк буттар болгаш чүүл-бүрү идиктер дугайында тоожулал

Кызыл-Эник КУДАЖЫ

(Уланчызы. Эгези №№ 20, 22 "Шында")

Кадай химиренип-ле турган:
— Магалыг-ла токпар тыпты берген-дир. Бурган-чүдээни чок бужар кулугур. Бурган-чүдээни чок...

Чинчиваа чүнү-даа айтырбайн, хамык чүвени шагда-ла билир, ол өгге өскен дег, ыяш хууңнарны алгаш инек саап үнүпкен.

«Дайын» деп чаңгыс сөс чаңгыс хүн иштинде бүгү амыдыралдың дүвүн дүңдере октапкан. Баштай Чүрек-Кадай дүвүрээр дээш эскербээн болган. Сөөлүнде, бүгү чүве орталанып, Ай биле Хүн үнер чүгүнден үнүп, ажар чүгүнче ажып турар апаарга бодап көөрге, ынчан 1941 чылдың алды айның 22-ниң хүнү болган.

Оон эгелээш хамык чүве өскерлип-ле турган. Хүн бүрүзүнде, харын шак бүрүзүнде чаа-чаа медээлер дыңналып кээр апарган.

Ооң кадында Чүрек-Кадайның ала-ла сагыжы ыяш бурганында турган. Дөрде аптаразының кырынче көөрге, хос-ла чүве. Ам ооң херээ чүү боор, хола дагылда чулазын кывыспастаан, ынаар чеминиң дээжилерин дажывастаан.

Чүрек-Кадай биеэ чаңы-биле өглерже ис баспаан. Хамык медээлерни ала-сааскан дег Чинчиваа эккеп турган.

Даартазында улус Чадаана хүрээзин өрттедипкен деп чугаа дыңналып келген. Барыын чүктен кара фашистер Ада-чурт ССРЭ-же халдаан соонда, хүрээ-хииттиң когун үзер деп, үстүкү черлерниң айтыышкыны ындыг болган дишкеннер.

Ол дүне Баян-Сагаан кырында саска дээрже чалбыышталып үне берген. Ону ам Кечил эвес, Токпар-оол баштаан аныяктар киискидипкен болган. Эргиниң артынчыларындан чарлыр, ол чорук герман фашизмге өлүмнүг согуг болур деп, аревэчилер шиитпирлээннер.

Баян-Сагаан кырында саска чалбыышталып турда, өөнүң хөлегезинге чаштып алгаш, Чүрек-Кадай ийи холун тейлей туткаш, ак хаваан кара черге төккүледир үзүп-ле орган.

— Оой, бурган кончуксун! Бак-ла чүве ыңай турзун...

Токпар-оолдуң үүлгедии ооң-биле соксаваан, улам хөрлээлеп барган. Авазының бурганын узуткап, Баян-Сагаан кырында сарыг шажынның сасказын өрттедиринге идепкейлиг киржип, герман фашизмге өлүмнүг согугларны удаа-дараа берип турар дээш Сандак-Ловуң оглу Кечил эвес, арат Сандак оглу Токпар-оолду аревэ кежигүнүнге бир үн-биле хүлээп алганы чонга дыңналы берген.

Токпар-оол ам-даа оожургаваан. Бир хүн хеп-хенертен көстү хонуп келгеш, Чүрек-Доруун эзертей шаап алган.

— Аът сургуулунга өөренир кижи мен — дээн.

— Каяа, чүге? .

Харыызынга Токпар-оол илдикпээн:

— Улустуң ополчен шериинге.

— Магалыг-ла шериг-дир сен — деп, авазы кончаан. — Ол чүү дээриңге, ынча дирттине берди. Сокса!

Чүрек-Кадай оглун бүдүү көөрге, эр шинчи кирип, бир карыш бедий берген ышкаш болган.

Токпар-оол Чүрек-Доруун мунгаш, суму өглеринче садырт-ла дээн.
Чүрек-Кадай оглунче алгырган:

— Бурган-чүдээни чок бужар кулугур. Адаң хөөкүй дириг турган болза, сээң сооңче ыдык-ээреннерин салыптар ийик.

— Аа, чүү дидир сен, авай? — дээш, Токпар-оол дедир ээй тырткан. — Ээрениңериң меңээ көргүзем.
Кадай сести хона берген:

— Чок, чок. Ачаң дириг чораан болза дидир мен, аза...

— Ынчаар чугаалаар-ла болгай, ойзуп-кыйзып турбайн — дээш, Токпар-оол халдып чоруй барган.

Токпар-оол аревэге кирерде, нам даргаларын безин кайгаткан. Ол чылдарда Тывага аңгы демиселиниң кудуруу чоон турган. Хурал-суглаага кижи болганының ызыгуурун сураар. Аревэчилер хуралынга Токпар-оол эң домаккыр дээн кижилерге безин аксын кактырбаан.

Эш-өөрүнүң мурнунга үнүп келгеш, Токпар-оол каш-ла борбак допчулуг сөстер октап каан:

— Эштер! Маңаа кымның ада-иезиниң хам-лама, ноян-дүжүмет чорааны чугула эвес деп бодап тур мен. Ада-чурт ССРЭ — айыылда. Чугула херек бо-дур. Ук-ызыгуурувусту дайын соонда коптаржыылы. Ам ындыг чай чок. Герман фашизмни чылча шавар дээш, шериг херээнге өөренир мен. Херек апаар болза, кызыл тынымны Ада-чурт ССРЭ дээш өргүүр мен.
Айтырыг безин чок болган.

Удатпаанда аревэчи Токпар-оолду Чүрек-Булактың ополчен шерииниң салбыр командиринге томуйлаан. Ол айбылап тургаш, кадайларга сарыг өңнүг шериг хөйлең, чүвүр, хавактыг бөрт даараткаш, савыяа сапык садып алган. Ам-даа сагышка четпес. Токпар-оол кызыл өңнүг дары хавы демир лааза тыпкаш, ону хачы-биле кезип тургаш, хөйлеңиниң моюндуруктарынга ийи-ийи үш-булуңчуктар кызыдып алган. Оон эгиннээштиг эрги баг кур, командир планшет, ээжектеринге кыңгырткайнып чоруур шпоралар, далдыы алдараан шинель база тыпты берген. Бо хеп-сынны төрели шеригде эжинден авазының аалдарга чагып каан каш өшкүзүнүң бирээзи-биле орнап алган. Бүгү чүве тааржыр, шинель-биле үрелдежип шаг болган. Токпар-оол чолдак кижи болгай, шинельдиң узун эдектери буттарынга орааштынып турар болган. Адаан таарган, чеңнерин чолдайткан, моюндуруктарынга кызыл үш-булуңчуктар база кадаан. Ынчап кээрге-даа, Токпар-оол улуг дугаарлыг шинельдиң иштинге хос маңнап турар болган.. Ол-даа канчаар, аревэчи Токпар-оол ам ёзулуг командир, сержант. Салбырын кылаш сургуулунга өөредирде безин, орустап санаар: «Айт, два! Айт, два!» Үениң негелдези ындыг. Кыстар безин Токпар-оолче көөр апарган.
Ол чайын хек үнү безин элекке соксай берген. Дээрден самдар кара булуттар ыравастаан. Чаш уруглар безин улугзуй берген.

Чон хайнып-ла турган. Кожуун, суму төптеринде, бел-оруктарда кызыл пөстерде бижимелдер шупту чаңгыс сөстүг: «Бүгү чүвени фронтуга, бүгү чүвени дайзынны чылча шаварынга!»

Сумуларга доп-дораан белек комистери тургустунгулаан. Ооң кежигүннери дүндүктүг өг арттырбайн кезип, херектиң ужурун чонга тайылбырлап чоруп турганнар. Бүгү чон чаңгыс кижи дег көдүрлүп үнген. Мурнакчы малчыннар Кызыл Шеригге дузаламчы кылдыр кодан-кодан мал-маганын үзе сүрүп берип, аъш-чемни, акша-мөңгүннү өргүп турган. Херээжен чон безин хилис орбаан, бөлүк-бөлгээт кылдыр каттыжып алгаш, кызыл шериглерге чылыг чолдак тоннар, үш салаалыг хол-хаптар даарап, чүң-биле уктар аргып, чүүл-бүрү белектер чыып турган. Аныяктар чыглып алгаш, тайгаже сөктүп үнгеннер — фронтуга хадыңдан хаак ыяжы кезерлери ол. Аңчылар өлүк белеткеп, эът доңуруп турганнар. Дыка хөй кижилер алдын казар черлерже, хөмүр-даш уургайларынче, хоорайда бүдүрүлгелерже ажылдап чоруткулаан. Тиилелгени бүгү арга-биле дүргедедир.

Ол хайныышкынныг хүннерниң бирээзинде Чүрек-Кадайның өөнге сумунуң белек комизиниң даргазы мырыңай бодунуң кызыл арны-биле моорлап келген. Чүрек-Кадай херекке-даа албаан, кадыг идииниң хертеш хаайынче кезек кайгап алгаш орган.

(Уланчылыг).

“Шын” №24 2024 чылдың март 30