Чалгынныг күзел.

Көгү-шыгы хөлбеңейнип чыдар Чыргакыга төрүттүнгеш, бедик ак-көк дээрлиг, алгыг-делгем Өвүрге ойнап өскен оолчугаш дээрде ужуп чоруур самолёттарны, ужудукчулар дугайында киноларны көргеш, номнарны номчааш, ужудукчу боорун күзеп чораан. Күзелин чедип алыр сорулгалыг болгаш, ужудукчу кижиниң кадыы кончуг эки болур ужурлуг деп сеткил-биле мага-бодун, хан-дамырын сайзырадып, спорттуң аңгы-аңгы хевирлеринге хандыкшып, кызымак өөренип, эң ылаңгыя физика-математика эртемнерин хандыр шиңгээдип ап турган.

Арсен Куулар 1983 чылда Хандагайтының ортумак ниити билиг школазын дооскаш, Актюбинскийниң ужудукчуларның дээди школазынче өөренип кирер дээш, эмчи комиссиязы эртип турда, ооң чүрээниң байдалы ужудукчу кижиниң кадыынга негелделерге дүүшпес, хемчээли бичии-ле улгады бергени билдинген. Ооң чылдагааны Арсенниң спортка аажок хандыкшып, мага-бодун хөлүн эрттир күжендирип чорааны деп эмчилер дораан-на чугаалааннар. Самолётту башкарар ужудукчу эвес-даа болза, авиацияда борт-инженерлер дөмей-ле ужудар дээрзин билир болгаш, Совет Эвилелиниң Маадыры ужудукчу Анатолий Ляпидевскийниң адын эдилээн Омск хоорайның ужар чүүлдүң техниктиг училищезинче өөренип кирип алган.

Омскунуң ужар чүүлдүң техниктиг училищези Ми-8 вертолеттуң ужудукчуларын, борт-механиктерин өөредип үндүрүп турар Россияда чүгле чаңгыс өөредилге чери. Курсант Арсен Куулар авиацияның нарын электрилиг радиоэлектроннуг дериг-херекселдериниң механиги эртем-билигни училищеге өөренип турганы үш чылының дургузунда ханызы-биле шиңгээдип алган. Бо эртем-билиглиг механик азы инженер вертолёттуң ужарынга кончуг чугула кижи. Чүге дээрге вертолёттуң электрилиг болгаш радиотехниктиг харылзаа дериг-херекселиниң үрелиишкин чок ажылдаары, локаторлар дээш чер кырында харылзааның өске-даа дериг-херекселдери дамчыштыр харылзааны ужудуушкун үезинде үзүктел чок тудары ооң ханы болгаш быжыг эртем-билиинден, арга-дуржулгазындан дыка хамааржыр.

Совет Эвилелиниң Маадыры ужудукчу Анатолий Ляпидевский аттыг ужар чүүл училищезинче Арсен Куулар чаңгыс чер чурттуг эштери-биле кады өөренип кирген. Чүгле авиацияның нарын радиоэлектроннуг дериг-херекселдериниң факультединге Тывадан дөрт оол өөренип турганнар. Олар дээрге Алик Намай, Анатолий Агбаан, Даваалай Күжүгет, Бай-Хаак суурдан Андрей Вагин. Шуптузу училищени чедиишкинниг дооскаш, Тываның авиаотрядынга кады ажылдап турганнар. Чоорту эжишкилерниң амыдыралда оруктары аңгыланып чоруй баргылаан.

ДЭЭРГЕ – 40 ЧЫЛ

1986 чылда училищени дооскаш, Тываның авиаотрядынга ажылдап чедип келген. Мугур чээрби харлаарының бүдүүзүнде, 1986 чылдың март айның 29-түң хүнүнде, баштайгы шалыңын алганы аныяк кижиге бир янзы болуушкун болган.

Арсений Куулар баштайгы үеде ЯК-40 самолёттуң техниктиг ажаалда-тежээлдезинге, ону ужудуушкуннарга белеткээринге ажылдап турган. Ооң алыс черле эртем-билии вертолёттарның электри болгаш радиоэлектроннуг дериг-херекселдериниң инженери боорга, Арсенни ынчангы үениң эки дээн вертолёду МИ-8-тиң техниктиг механигинге ажылдадып каан. Оон-на Арсений Саанчыковичиниң ажылы-даа, салым-хуузу-даа вертолёттар-биле чарылбас харылзаалыг апарган. Ужар чүүл отрядынга кээп турган чаа хевирниң вертолёттарын шиңгээдип ап, Новосибирск хоорайда өөредилге-белеткел төвүнге каш удаа өөренип чораан. Санкт-Петербург хоорайда Россияның хамааты ужар чүүл университедин 2011 чылда дооскаш, дээди эртемниг авиаинженерниң дипломун холга алган.

Ужар чүүл инженериниң ажылында эң-не кол чүүл кончуг шыңгыы харыысалга деп Арсений Саанчыкович чугаалады. Самолётту азы вертолётту ужудуушкунга белеткээн соонда, “Кылдынган техниктиг ажылдарның картазы” деп документиге техник кижи регламент ажылдарын кылганын бадыткап, адын салыр, инженер кижи хынаан дугайында шынзыдып адын салып, авиаторларның чугаазы-биле, “аппараттың айыыл чок ужарынга” харыысалганы боттарынга алганы ол. Инженер кижиниң харыысалгазының дугайында чугаалажып олурувуста, бодунуң эртем-билиинге, арга-дуржулгазынга Арсений Саанчыковичиниң бүзүрелдиин эскерип кагдым. “Самолёттуң азы вертолёттуң айыыл чок ужарын ооң техниктиг тургузуунда үш дакпыр магадылап каан. Бир эвес кайы-бир дериг-херексел үрелир хире апаар болза, курлавырда база өске дериг-херексел ооң орнунга ажылдай бээр. Ону ужудукчулар приборлардан көрүп чоруур” – деп, ол чугаалады.

Тываның ужар чүүл отрядынга ажылдап эгелей бээрге, аңаа арга-сүмезин берип, боттарының арга-дуржулгазын дамчыдып турган инженерлер, дагдыныкчыларны Арсений Саанчыкович сактып чугаалады. Арга-дуржулгалыг хоочун инженер Константин Метялковка ону “кожуп каан”. Ол инженер ийи-үш ай дургузунда Арсен Кууларны “чедип алгаш” алгаш, дыка хөй чүүлдерни барык холу-биле айтып, тайылбырлап берип турган. Ооң-биле кады ажылдап тургаш, ажыл-херек кырынга дыка хөй чүүлдерни Арсений Куулар билип алган.

Щербаков, Коптев, Лавриненко дээш өске-даа инженерлер база дыка хөй чүүлдерни тайылбырлап, арга-дуржулгазын дамчыдып берип, авиаинженерниң ажылынга шуудадып каанын Арсений Саанчыкович улуг өөрүп четтириишкин-биле сактып чоруур. Аныяк инженер үезинде кады ажылдап турганы вертолёттар экипажтарының командирлери ужудукчулар Белекпен, Начын оларның дугайында чылыы-биле чугаалап олурду.

СОЛАҢГЫЛЫГ СОҢГУ ЧҮККЕ

Арсений Саанчыковичиниң Россияның соңгу чүк девискээрлеринге ажылдап чораанын дыңнаарга, дыка солун болду. 1986 чылда тыва авиаотрядка ийи ай хире ажылдап турда, ону Эвенкияда Байкит деп черде Куюмба суурже чорудупкан. Ында нефть сордуруп тып турар черлерге янзы-бүрү чүъктерни вертолёттар-биле чедирип турган. Соңгу чүктүң кадыг-берге агаар-бойдузунуң байдалынга вертолёттарның техниктиг хыналдазын чорудары, оларның айыыл чок ужарын хандырары кончуг берге ажыл дээрзи чугаажок.

Кады ажылдап, херек чүүлдерни айтып бээр арга-дуржулгалыг инженерлер чок болганындан вертолёттарның тургузуунуң, оларны техниктиг ажаалда-тежээлдезиниң, ужудуушкунга белеткээриниң дугайында номнарны номчуп, техниктиг документацияны боду сайгарып тургаш, вертолёттарның ужудуушкуннарын хандырып турган. Нефть тып турар черлерже кады ужуп, эп-найыралдыг чорааны ужудукчулар, экипажтарның командирлери Михаил Букин, Николай Кучеров оларны база хүндүлел-биле Арсений Саанчыкович бодап, сактып чоруур.

ЧУКОТКАНЫҢ ИВИЛЕРИ

Вертолётка ажылдааш, Арсений Саанчыковичиниң барбаан-чорбаан чери чок деп болур. Красноярск крайның соңгу чүк девискээрин шуптузун кезээн, Диксондан-даа ыңай ужудуп каапкан. Ыраккы Чөөн чүктүң соңгу девискээрлеринге шуптузунга чораан. Чукоткага чартык чыл ажылдаан. Колыма, Бевек дээш өске-даа черлерге Арсений Саанчыкович чедип каапкан. Чукоткада “Купол” деп алдын казып турар кончуг улуг рудник бар. Аңаа российжи-канад фирма ажылдап турган. Вертолётка 2,5 тонна алдынны чүдүрүп алгаш, Билибино деп хоорайның аэропортунга чедирери кончуг харыысалгалыг ажыл, вертолеттуң борт-инженеринден ол база дыка хамаарылгалыг. Билибино хоорайда атомнуг станция Чукотканың хоорай-суурларын электри чырыы-биле хандырып турар.

Магадан областың Марково деп суурга турумчуп алгаш, өрттерниң тарап кыварын болдурбазынга, улуг өрттерни өжүреринге киржип турган өртчүлерни вертолёттарга ыңай-бээр чедирип турган. Вертолёттар-биле өрт хайгааралын чорудуп тургаш, бир улуг хөлдүң чанынга хонупканнар. Ол хөлче агып кирген хемниң балыының хөйү дээрге пашта хайнып турар чүве-биле дөмей болган. Арсений Саанчыкович биле ооң эштери сугже сүзүп киргеш, балыктарны хол-биле тудуп ап турганнар. Бо хөлге чедери берге, оон кым-даа балыктавас болгаш, балыы ол хире көвүдээн.

Чукоткага ужудуп чоруп тургаш, ивилерниң одардан одарже көшкенин кырындан, вертолёттан Арсений Куулар-биле кады чораан эштери көргеш, магадап ханмааннар. Красноярск крайның соңгу чүгүнде ивилерлиг черлерге-даа ужудуп тургаш, Чукоткага дег эмге-тикчок ивилерни Арсений Куулар көрбээн. Чукоткада бир улуг хөлдүң кыдыынга муң-муң (харын-даа мырыңай сая-сая деп-даа болур) ивилер чыглып кээп турары ужу-кыдыы вертолёттан безин көзүлбес. Ол хөлдүң дожу доңа бээрге, ону кырлады кедергей хөй ивилер хондур-дүндүр шуужуп чоруптарга, карак четпес, төнчү чок ышкаш сагындырар деп Арсений Саанчыкович хөөреп олурду. А мен ооң дугайында “Көрбээн чүвези чок, көдүрбээн хөнээ чок кижилерниң бирээзи бо-дур!” деп магадап бодап олурдум.

ААС-КЕЖИКТИГ АДА

Бичии оолак шаанда күзели боттанганын, каяа база канчаар ажылдап чораанын, өг-бүлези, уруг-дарыының дугайында Арсен Саанчыкович чугаалап орда, ооң арын-шырайының чырык-чылыын көргеш, шупту чүүлдү бодунуң кызымаа, чаагай сагыш-сеткили-биле чедип алган аас-кежиктиг ада-дыр деп билип ордум.

Ажы-төлүнүң авазы Лариса Шаңгыровна Куулар төөгү болгаш ниитилел эртемнериниң башкызы, Кызылдың школаларында, өөредилге албан черлеринде ажылдап чоруур. Оглу Новосибирскиниң оруктар харылзаазының транспорт университедин дооскан, демир-орук транспортунуң специализи. Амгы үеде Абаканның демир-орук бүдүрүлгезиниң удуртукчу специалистериниң бирээзи. Ооң оглу база уруу кырган-ачазы биле кырган-авазының ынак уйнуктары. Арсен Саанчыковичиниң уруу Москваның саң-хөө университедин дооскан, амгы үеде Тываның Чазааның информастыг айыыл чок чоруунуң талазы-биле специалист.

“Шылгараңгай күш-ажыл” (“За доблестный труд”) медаль дээш авиаинженер Арсений Кууларның шаңнал-макталдары арбын кижи болду. “ССРЭ үезинде “Аэрофлоттуң тергиини” (“Отличник Аэрофлота”) деп хөрек демдээ Аэрофлоттуң ажылдакчыларынга онзагай шаңнал болур чүве. Ооң-биле мени шаңнаар кылдыр ажылдаптайн деп бодап чорумда, ол хөрек демдээ ССРЭ-биле кады дүжүп кагды” – деп, ол баштактанып чугаалады.

Бир эвес Омск хоорайның ужар чүүлдүң техниктиг училищезинче өөренип киргени-биле кады алыр болза, ужар чүүл инженери Арсен Куулар дээрде 40 чыл ужуп чоруур деп болур. Ол ам-даа ужар. “Тыва авиаотрядта 37 чыл дургузунда ажылдап келзимзе-даа, сактырымга, чоокта чаа-ла ажылдап келген ышкаш-тыр мен” – деп, Арсен Саанчыкович чугаалады.

/ Шаңгыр-оол МОҢГУШ.
Өг-бүлениң архивинден
алган чурук.
Буян Ооржактың тырттырган чуруу.