Тыва Республиканың алдарлыг тудугжузу Чаш-оол Кыргысович Доктугу 1949 чылдың октябрь 5-те Арыскан суурга ажыл-ишчи бөдүүн өг-бүлениң дун оглу болуп төрүттүнгеш, 4 оол, 3 кыс бичии дуңмаларлыг болган. Ада-иезиниң улуг дузалакчызы болуп, дуңмаларын ажаап-карактажып өзүп келген. Ол Арыскан 8 чыл школазын дооскаш, улаштыр чолаачы мергежилин чедип алган.
1969 чылда «ҮТКА-ның 25 чылы» совхозка трактористеп ажылдап эгелээш, 1971 чылда 586 дугаарлыг көжүп чоруур механизастаткан колонна (КМК-586) тудуг организациязынга Маадыр-оол Тимофеевич Найдан-оолдуң бригадазынга 2-ги разрядтың бызаңчызы кылдыр ажылдап кирген.
КМК-586 тудуг организациязы ынчангы Улуг Улуг-Хем (амгы Улуг-Хем, Чаа-Хөл кожууннар болгаш Чеди-Хөл кожууннуң Ак-Тал, Хөлчүк суурлары) кожууннуң көдээде чаа тудугларын барык дөгерезин туткан.
Ажылынга бердинген, кайгамчык шевер, үлегерлиг, кызымаккай чоруу-биле Чаш-оол Доктугу чонунуң болгаш эш-өөрүнүң аразынга хүндүткелди чаалап алган. Аңаа 1972 чылда күш-ажылга чедиишкиннери дээш баштайгы Хүндүлел бижикти тывыскан соонда, ооң шаңнал-макталы үзүлбестээн.
Улуг күрүне — ССРЭ буурап дүжер бетинде, ооң баштайгы болгаш сөөлгү Президентизи Михаил Горбачевтуң 1991 чылдың декабрь 23-те ат салган Чарлыы-биле Чаш-оол Кыргысович Доктугуга «Күш-ажылдың алдары» орденни тывыскан. Ынчалдыр ол Тывадан Совет Эвилелиниң эң сөөлгү күрүне шаңналдарын алганнарның санынче кирип, төөгүге алдар-ады арткан.
Өөнүң ишти Александра Чамыяновна биле Чаш-оол Кыргысович 1974 чылда Улуг-Хемниң Кызыл-Даг суурга ажылдап тургаш, таныжып алганнар. Олар ол-ла чылын боттарының салым-чолун кадып, аас-кежиин үлежип чурттай бергеннер. Чаш-оол Кыргысович 5 оолдуң, 5 кыстың ынак, үлегерлиг, төлептиг адазы. Дыштаныр хүннерде безин, ол олут орбайн, чоннуң дилээ-биле улуг оглу Алдын-оолду эдертип алгаш, чаңгыс чер чурттугларының кажаа-хораазын болгаш өске-даа тудуг-септелге ажылдарын кылчып берип чораан.
«Ачавыс суурнуң хөй-ниити ажылынга база идепкейлиг киржип чораан. Кыжын хаактаарынга ынак, хаак маргылдааларынга үргүлчү шаңналдыг черлерни ээлээр кижи. Бодунуң база бир сонуургалы – шыдыраа ойнаарынга дыка ынак. Кожа суурлардан шыдыраачылар бажыңывыска аалдап кээп, чалажып ойнаар турганнар. Дүштеки чем үезинде кады ажылдап турган эштери-биле база ойнай кааптар» деп, ооң уруу Шончалай сактып чугаалап олурар.
Улуг оглу Алдын-оолга, ооң эжи Эрес Бадынамга тудуг ажылының чажыттарын ажыдып берип, бодунуң арга-дуржулгазын дамчыдып, ажы-төлүнге: “Ажыг дериң үндүр ажылда, алдар-атка төлептиг бол” – деп, чагып-сургап чораан.
Чайның изии, кыштың соогу дивес, үргүлчү даштыгаа ажылдаар тудугжу кижиниң чымыштыг болгаш кадыг ажылының уржуундан Чаш-оол Кыргысович Доктугунуң “аъдының бажы” 1995 чылдың январь 1-де кончуг эртежик хоя берген. Ынчан ооң хеймер оглу 1 хар безин четпээн турган.
Кады чурттаан эжи чок болган соонда, Александра Чамыяновна (бо чылдың январь 30-де 70 харлаар) хөй санныг ажы-төлүн дун оглу Алдын-оол баштаан улуг уруглары-биле төрел чонунуң дузазы-биле төлептиг кижилер кылдыр өстүрүп каан ёзулуг Маадыр-ие!
Уругларының чедизи дээди эртемниг, үжү ортумак эртемни чедип алган, база-ла ада-иези дег чонунуң аразында хүндүткелдиг ажылдап-чурттап чоруурлар.
Алдарлыг тудугжу, хөй-ниитижи, спортчу, шыдыраачы Чаш-оол Доктугунуң 75 харлаанынга тураскааткан «Сүбедейниң салгалдары» деп ча адарынга, буга болгаш хөл шыдыраага республика чергелиг спортчу хемчеглер эрткен улуг-хүнде, январь 14-те, Улуг-Хем кожуунда Белдир-Кежии деп төөгүлүг черге болуп эрткен. Ону Чаш-оол Кыргысовичиниң ажы-төлү Тываның Алдан-Маадыр аттыг Национал музейи-биле демнежип алгаш, организастап эрттиргеннер.
Алдан-Маадыр аттыг Национал музейниң директору Каадыр-оол Алексеевич Бичелдей чаңгыс классчы эжиниң чырык адынга тураскааткан «Сүбедейниң салгалдары» деп спортчу байыр-найырны ажыткан.
Эрткен маргылдааларның эң көрүштүг болгаш хөй киржикчилиг кезээ — ча адарынга маргылдаа болган. Аңаа Тываның аңгы-аңгы булуңнарындан 45 адыгжы киришкен.
Түңнелинде, бирги черни Чөөн-Хемчиктен Арсен Монгуш чаалап алган. Ийиги черге Наадым мергени Сылдыс Монгуш (Чөөн-Хемчик) төлептиг болган. Чаш-оол Кыргысовичиниң дун оглу Алдын-оол Доктугу (Чаа-Хөл) маргылдааны организастап эрттирген кол шииткекчи болза-даа, ча адар маргылдаага боду база киришкеш, 3-кү черни ээлээн. Баштайгы 3 шаңналдыг чер алган ча-адыкчыларынга алдын, мөңгүн, хүлер медальдарны, хүндүлел бижиктерни, шыырак акша шаңналдарын, Тываның төөгүзүнүң, национал маадыры Сүбедейниң дугайында ховар номнарны тывыскан.
Ча адарынга маргылдааның киржикчилерин 8-ки черге чедир шаңнаан: 4-кү черде – Олег Чанчып (Улуг-Хем); 5-ки черде – Орлан Чанчып (Улуг-Хем); 6-гы черде- Херел Серен-Чимит (Чаа-Хөл); 7-ги черде – Альберт Сарыглар (Чөөн-Хемчик); 8-ки черде – Найыр Сарыглар (Сүт-Хөл) болганнар.
Оларга шуптузунга шыырак акша шаңналдарын, өртектиг белектерни болгаш музейниң тускай шаңналдарын тывыскан. Тус-тус киржикчилерге база тускай шаңналдарны сөңнээн.
Хөл-шыдыраа (азы классиктиг) маргылдаазы 22 киржикчилиг олимпий системазы-биле болуп эрткен.
Баштайгы салыгда республиканың эң шыырак шыдыраачыларының бирээзи, бо маргылдаага тиилээр дээш кел чыткан спорт мастеринге кандидат Херел Сандай-оолду (Кызыл) Барыын-Хемчиктен Эдуард Агбаан ак, каразы-биле ийи улай уткаш, баштайгы сенсацияны болдурган. Дараазында салыгда Эдуард Тываның чемпиону Валерий Кууларны (Өвүр) база утса-даа, 3-кү салыгже кирбейн барган. Үшкү салыг соонда арткан 3 шыдыраачы долгандырыг оюнга тиилекчилерни илереткеннер.
Түңнелинде, бирги черни Тываның 3 дакпыр чемпиону Орлан Сарыглар (Чөөн-Хемчик) чаалап алган. Ийиги черге Экер-оол Манчын (Тере-Хөл) төлептиг болган. Үшкү черни шыдыраа маргылдаазының эң бичии назынныг киржикчизи, шыдыраага баштайгы тыва мастер Валерия Кууларның оглу Александр Куулар ээлээн. Оларны база-ла ча адыкчылары ышкаш шаңнап-мактаан. Ол ышкаш 4–6 дугаар черлерни үлешкен Олег Ооржакка (Сүт-Хөл), Мерген Анай-оолга (Улуг-Хем), Эдуард Агбаанга (Барыын-Хемчик) тускай шаңналдарны тывыскан.
Шыдыраачыларның эң улуг назылыы Далай-оол Тенекович Сааяга (86 харлыг, Барыын-Хемчик) өртектиг белек – чылыг чоорганны Чаш-оол Кыргысовичиниң уруглары сөңнээн.
Шыдыраа маргылдаазы майгын иштинге болган-даа болза, чамдык шыдыраачылар даштыгаа стол салып алгаш ойнап турганнар.
Шыдырааның тыва бурунгу хевири — буга-шыдыраа хар кырынга болганы онза. Ынчалдыр буга-шыдырааның 6 киржикчизин дөгерезин шаңнап-мактаан. Бирги черни Кызылдан шыдыраага тренер башкы Ада Түлүш бүзүрелдии-биле чаалап алган. Ийиги черни Айдыс Хертек (Бай-Тайга) ээлээн. Үшкү черге Чаш-оол Кыргысовичиниң база бир оглу Мөңгүн-оол Доктугу төлептиг болган.
Тываның алдарлыг тудугжузу Чаш-оол Кыргысович Доктугунуң 75 харлаанынга тураскааткан «Сүбедейниң салгалдары» деп ча адарынга, шыдырааның 2 хевиринге эрткен республика чергелиг маргылдаалар кончуг чараш бедик деңнелге болуп эрткен.
Хөй ажы-төлдүг ажыл-ишчи өг-бүлеге төрүттүнгеш, боду база хөй ажы-төлдүг болган, бөдүүн ажылчын-тудугжу болза-даа, күрүнениң дээди шаңнал-макталынга чедир ажылдааш, кыска назынында чонунга буянныг ажыл-херекти хөйнү кылгаш, чонунуң аразында төлептиг алдар-адын арттырып каан Чаш-оол Кыргысович Доктугу ышкаш маадырлар тыва чон аразында эвээш эвес. Оларны утпайн, оларның ачы-хавыяазын демдеглеп, улус-чонга, ылаңгыя аныяк-өскенге таныштырып турары кончуг эки-дир деп түңнээр-дир мен.
Мерген АНАЙ-ООЛ,
Россияның Журналистер эвилелиниң кежигүнү.
Авторнуң тырттырган чуруу.
"Шын" №4 2024 чылдың январь 20
